Wat is Dispensationalisme?

Ik zie mezelf als een dispensationalist, maar wat betekent dat? Kunnen alle dispensationalisten over één kam worden geschoren? Zijn ze gevaarlijk? En moet ik me daarom aanpassen aan de ideeën van anderen? Waarom werkt het? Deze discussie probeert een paar dingen te verduidelijken vanuit een persoonlijk perspectief.

Als theologie is dispensationalisme een poging om de Schrift op een coherente manier te interpreteren. Hiervoor worden verwijzingen uit de Schrift gebruikt.

• Jezus zei bijvoorbeeld dat Hij uitsluitend gezonden was naar de “verloren schapen van het huis van Israël” (Mt 15,24). Hij spreekt in de geest van de Joodse verwachting en bevestigt de beloften die eens aan de vaderen van Israël waren gedaan (Romeinen 15:8). Iedereen die bijvoorbeeld de missie van Jezus in de evangeliën probeert te begrijpen, zal in deze verzen concrete aanwijzingen vinden.
• In een circulaire die later bekend werd als de brief aan de Efeziërs, spreekt Paulus over een opdracht die hij specifiek voor de niet-joodse volken had ontvangen (Ef 3:1-10; vgl. Rom 11:13). Dat lees je bij geen van de 12 apostelen.
• In zijn Pinksterpreek richt Petrus zich expliciet tot Joden en proselieten uit de hele wereld (Handelingen 2:5; Handelingen 2:10) en richt zich daarom tot “het hele huis van Israël” (Handelingen 2:36). Dit zou duidelijk moeten maken dat dit niet het begin van de huidige kerk was, maar slechts de voortzetting van de verkondiging van Israëls verwachting, waarvan bekend is dat Petrus daarvoor de sleutels had ontvangen (Mt 16,18-19).
• Jakobus spreekt expliciet tot de 12 stammen in de verstrooiing (Jakobus 1:1). Alles duidelijk?

Dispensationalisme volgt zulke uitspraken en onderzoekt of deze uitspraken nuttig zijn in de context en voor het begrip. Waar gaat het over Israël, waar wordt de kerk van vandaag uit alle volken aangesproken? Verklaringen voor de ene doelgroep hoeven niet noodzakelijk dezelfde te zijn als verklaringen voor een andere doelgroep. Verschillende uitspraken worden daarom niet a priori als “tegenstrijdig” bestempeld, maar er wordt geprobeerd om de uitspraken in hun eigen context te interpreteren.

Dispensationalisme is een brede term. Er zijn veel verschillende trends. Ze gaan heel ver in hun interpretatie en zeggen soms heel verschillende dingen. Dit verschilt niet van andere theologische stromingen. Wat ze gemeen hebben is het idee dat God weliswaar altijd dezelfde is, maar op verschillende momenten anders handelt. De ene keer treedt Hij op als Schepper, de andere keer zorgt Hij speciaal voor het volk Israël of vandaag roept Hij mensen uit alle volken tot geloof. De benadering van het dispensationalisme is simpelweg deze: alles heeft een plaats, maar wat is dat?

Aanpak of geleerde lessen?

Persoonlijk maak ik een onderscheid tussen de dispensationalistische benadering en de leringen die daaruit voortkwamen. De aanpak is het vermogen om te differentiëren. Dit is een hulpmiddel. De geleerde lessen zijn vervolgens de conclusies die uit de toepassing worden getrokken. Hoewel ik de benadering toejuich, neem ik ook duidelijk afstand van sommige standpunten en leringen die dispensationalisten typisch benadrukken. Ik maak dit onderscheid omdat ik de aanpak nuttig vind, maar sommige opvattingen zijn contraproductief. Ik vind het verschil ook nuttig in een kritische discussie, omdat sommigen “dispensationalisme” afwijzen, hoewel ze eigenlijk alleen doctrines beschrijven die voortkomen uit dispensationalisme. Ik bedoel, je hoeft het kind niet met het badwater weg te gooien.

De verleiding van het dispensationalisme

Ik vind de benadering van het dispensationalisme nuttig. Maar alles wat blinkt is geen goud. Er zijn verschillende problematische kanten:

• Systeemverliefdheid en schematisering
  Een concreet gevaar van dispensationalisme is de systeemverliefdheid die kan optreden. Het theologische gebouw ziet er zo mooi uit – dus het moet wel waar zijn. Het systeem wordt hoger gewaardeerd dan de uitspraken van de Bijbel zelf. Dispensationalisme leent zich bijzonder goed voor schematische en grafische voorstellingen. Deze kunnen de illusie wekken van een verbinding waar deze niet bestaat. Dat is een verleiding van deze zienswijze. Het heeft meer te maken met de mensen die het uitzicht misbruiken, en daarom is geloofswijsheid nodig in de gemeenschap zodat dit niet gebeurt.
• Beschouw verschillen als absoluut
  Er zijn verschillende verklaringen. Het is de verdienste van het dispensationalisme om deze te erkennen en ze in een zinvolle context te zien. Dit is een concrete hulp om de Bijbel in verschillende maar samenhangende delen te zien. Dit volgt op de oproep van Paulus aan Timoteüs om “het woord van de waarheid juist te verdelen” (2 Timoteüs 2:15). Dit verzoek kan echter ook ontaarden in het trekken van “absolute” scheidslijnen. Mensen vergeten dat overgangen meestal gepaard gaan met veel vragen en slechts geleidelijk tot stand komen. Denk bijvoorbeeld aan de vragen die leidden tot het apostelconvent (Handelingen 15).
  • Het boek Handelingen zou in zijn geheel beschreven kunnen worden als een “overgangsboek”, een overgang van Petrus naar Paulus en van Israël naar de naties. Er zijn duidelijke verschillen tussen de boodschap van de 12 apostelen aan de ene kant en de boodschap van Paulus aan de andere kant. Dit werd wederzijds erkend (Gal 2:6-9).
  • Een getuigenis van Petrus beschrijft hoe hij niet alles van Paulus begreep, maar hem duidelijk als een broer beschouwde (2Pet 3:15-16). Hieraan kun je zien dat er goed contact was. Zelfs als je verschillen erkent, hoeft dit niet te leiden tot een absolute scheiding. Er was eenheid in verscheidenheid. Dit is echter iets anders dan de vermeende synchronisatie die vaak wordt gedacht (in de trant van: “waar Jezus op staat, staat de kerk van vandaag”).

Problematische lessen

Sommige herkennen problematische leerstellingen die vaak voortkomen uit het dispensationalisme of daar sterk worden gecultiveerd. Ze worden daarom vaak in één adem genoemd. Hier zijn enkele voorbeelden:

• Verbale inspiratie
  Hoewel de doctrine van mondelinge inspiratie niets direct te maken heeft met dispensationalisme, wordt het vaak gebruikt als een rechtvaardiging voor trouw aan het Woord. Want: Dispensationalisme wil gebaseerd zijn op de Bijbel. Mondelinge inspiratie is de doctrine die vaak wordt gezien als het beginpunt van dispensationalisme. Persoonlijk denk ik niet dat dit nodig is. De betrouwbaarheid van de Schrift is niet afhankelijk van een doctrine van mondelinge inspiratie, die pas in de 17e eeuw werd geformuleerd. Als je hier meer over wilt weten, kun je op deze website zoeken naar “verbale inspiratie” en verschillende artikelen vinden.
• Eindtijd
  Het Dispensationalisme richtte zijn aandacht op een aantal onderwerpen die voorheen weinig aandacht hadden gekregen in de kerkelijke leer. Dit omvat een interesse in Israël en in de eindtijd. Er kan gezegd worden dat veel vormen van dispensationalisme ronduit “verliefd zijn op de eindtijd”. Dit uit zich onder andere als volgt:
  • De doctrine van de vervoering staat centraal
  • De toekomst is somber (grote verdrukking, Gods oordelen, dreiging van de hel, apocalyps, Gog en Magog)
  • De wereld is slecht en het wordt alleen maar erger
  • We moeten ons voorbereiden op het koninkrijk van God en ons niet meer inspannen voor een betere wereld hier
• Israël
  Eeuwenlang had de Kerk zichzelf beschouwd als het “ware Israël”. Dispensationalisten zagen en zien dit nog steeds als muiterij tegen wat de Bijbel zegt, omdat God zijn eigen weg zou moeten gaan met Israël en de kerk Israël niet heeft vervangen. Toen Israël in de Bijbel werd herontdekt, leidde de liefde voor de eindtijd ertoe dat Israël in de eerste plaats werd gezien als een teken van Gods handelen in de wereld. Het was opnieuw een uitschakeling, maar deze keer niet door een vervangingstheologie, maar door een eindtijd fantasie waarin Israël wordt gereduceerd tot een “functie”.

Het is niet ongewoon dat deze doctrines of kwesties verward worden met dispensationalisme. Dat is een verkeerde diagnose, want niet alle dispensationalisten zien het zo en niet iedereen die om deze zaken geeft zou het zo stellen.

Ben ik een dispensationalist?

Ja, ik ben een dispensationalist in mijn benadering. Ze beantwoordde mijn vragen het best in een directe vergelijking van interpretaties. Het was niet compleet, maar het was zeer goed onderbouwd. Een goed begin. Maar nee, ik ben ook geen dispensationalist als ik de terechte kritiek op eindtijdvervulling of andere aspecten hoor. Wat sommigen bekritiseren over het dispensationalisme deel ik, hoewel ik mezelf als dispensationalist beschouw.

Als ik mezelf in een hokje stop, dan beschouw ik mezelf als een ultra-dispensationalist. Het Nieuwe Testament ziet deze verdere ontwikkeling van het dispensationalisme als een verhaal in wording. Twee punten moeten hier worden benadrukt:

1. Israël
   Ze vraagt bijvoorbeeld: Als het Oude Testament, de Tenach, en ook Jezus en de apostelen spreken over een toekomst van Israël, waar lees ik daar dan over in het Nieuwe Testament?
2. De gemeenschap van vandaag
   Ik denk dat de kerk van vandaag wordt geroepen door Paulus. Andere dispensationalisten hebben een andere kijk, die meer in lijn zijn met de traditie dat “overal waar Jezus op staat, de kerk van vandaag er in staat”. Het ultradispensationalisme ziet de apostel Paulus niet als overbodig of als de stichter van een nieuwe religie, maar als een “apostel voor de volken”, apart gezet voor het evangelie van God (Romeinen 1:1). Zijn missie verschilde van die van de 12 apostelen. Hem werd zijn eigen evangelie toevertrouwd (Rom 2:16). Dit was vroeger nog verborgen, bijvoorbeeld in de evangeliën, maar werd voor het eerst geopenbaard door Paulus (Rom 16:25-27). De kerk van vandaag wordt daarom alleen geroepen door Paulus, die rondreist als een “slaaf van Christus Jezus” (Romeinen 1:1). Geen Paulus zonder Jezus. Zonder Paulus zou er vandaag de dag geen kerk zijn. Deze benadering verheldert veel tegenstrijdigheden.

Voor mij is dispensationalisme geen overtuiging, maar een hulpmiddel. Het helpt me om de Bijbel serieus te nemen. Ik zie elke stage als een kruk die me alleen moet helpen om te leren lopen. In het beste geval biedt het “wegen naar het Woord”, maar het is geen vervanging voor de Bijbel. Het helpt om je bewust te worden van de taak van theologie. Doctrines en theologieën blijven inzichten en meningen die een aura van menselijke feilbaarheid hebben, niet van goddelijke onfeilbaarheid. Maar als ik door onderwijs een betere toegang tot de Schrift krijg, dan kan ik dat als mijn winst beschouwen.

Het gaat nooit over doctrine, maar over wat de Bijbel ons te zeggen heeft in zijn tijd en vandaag.

Dispensationalisme heeft mij, meer dan welke andere theologie dan ook, geholpen om de Schrift voor zichzelf te laten spreken. Daar ben ik dankbaar voor. Dit is mogelijk als je niet uitgaat van het lesgeven, maar van de hulp die wordt aangeboden. Het is nuttig om de tekst in je eigen context te interpreteren, rekening houdend met de basistekst en alles goedkeurend wat daaruit voortvloeit. Het dispensationalisme begrijpen als een hulp heeft deuren voor mij geopend. Het zou echter bekrompen zijn om te denken dat er geen andere deuren zijn. Een beter begrip is vaak een proces van differentiatie, waarbij je de tekst steeds opnieuw vanuit nieuwe invalshoeken leert bekijken. Daarom kunnen andere inzichten ook helpen, want het gaat nooit om de leer, maar om wat de Bijbel ons ooit te zeggen had in zijn tijd en vandaag.

Ik hoop dat we, in gemeenschap met vele andere mensen, moedig voorwaarts zullen struikelen in begrip.

Verdieping