Denken in tijdsperioden

Dispensationalisme is een theologische benadering om de onderlinge relaties in de Bijbel te begrijpen. Het woord verwijst naar de Latijnse vertaling van de Bijbel, waarin het Griekse oikonomia is weergegeven met het Latijnse dispensatio. Bijvoorbeeld in de Brief aan de Efeziërs:

“huius rei gratia ego Paulus vinctus Christi Iesu pro vobis gentibus si tamen audistis dispensationem gratiae Dei quae data est mihi in vobis”.
Ef 3:1-2 Vulgaat

“Daarom ben ik, Paulus, de gevangene van Christus Jezus, voor u, de volken – u hebt zeker gehoord van de toediening van Gods genade die mij is gegeven met betrekking tot u.”
Ef 3:1-2 Opb. Elbf.

“Daarom ben ik, Paulus, de gebondene van Christus Jezus voor u die uit de heidenen bent – want als u gehoord hebt van de toediening van de genade van God die mij voor u gegeven is.”
Ef 3:1-2 KNT

Dispensationalisme wordt vanwege deze naamgeving ook wel omschreven als “administratieve leer”, namelijk de leer van de verschillende toedieningen van God, waarvan de zojuist genoemde toediening van Gods genade een voorbeeld is. Een administratie is zoiets als een periode met een bepaald karakter. Dispensationalisme onderscheidt verschillende tijden in de Bijbel, elk met een eigen karakter. Het zou echter voorbarig zijn om het basisidee van het dispensationalisme te reduceren tot deze “administraties”. Er zijn veel andere tijdtermen in de Bijbel die ook hun eigen betekenis hebben.

De kern van het dispensationalisme is het vermogen om verschillen in de tekst uit verschillende tijden serieus te nemen en daaruit concrete vragen af te leiden over het verstaan van de tekst. Paulus schreef: “Jullie hebben toch wel gehoord van de toediening van Gods genade die mij gegeven is [Paulus] met betrekking tot jullie?”. Of dit nu een uitspraak is of een vraag, zijn we bekend met de toediening van Gods genade die Paulus ontving voor de heidenen? Dispensationalisme onderzoekt deze en andere vragen omdat ze voortkomen uit de bijbelse tekst zelf en spreken over een speciaal en apart karakter van een tijd.

Kunnen zulke verwijzingen nuttig zijn om de Bijbel te begrijpen? Dispensationalisme bevestigt deze vraag en leert ons als het ware mee te lezen met de geschiedenis. De eerste vraag is altijd: Wat begrepen de oorspronkelijke luisteraars? Wat was bekend, wat was nog niet bekend? Wat is de context voor de doelgroep? Verschillen tussen verschillende delen van de Bijbel moeten niet gebagatelliseerd worden, maar onderzocht worden op relevantie voor het bijbels begrip.

Waar dispensationalisme bijzonder goed in is

Dispensationalisme is een benadering om de Bijbel te begrijpen. Eén benadering zou moeten helpen om de Bijbel zelf beter te volgen. Dispensationalisme laat zien waarom verschillen in de Bijbel geen tegenstrijdigheden zijn, maar een duidelijke en begrijpelijke betekenis hebben in hun eigen context (in hun eigen tijd).

In de Hof van Eden kregen mensen bijvoorbeeld een plantaardig dieet te eten:

“En God zeide: Zie, Ik heb u gegeven al het zaaddragende kruid, dat op de ganse aarde is, en al het geboomte, waarin zaaddragende boomvruchten zijn; het zal tot uw spijze zijn.”
Gen 1:29

Na de zondvloed was er een verandering in het menu:

“Alles wat beweegt, wat daar leeft, zal voedsel voor jullie zijn; zoals het groene kruid geef ik het jullie allemaal.”
Gen 9:3

De dispensationalist erkent: voor de zondvloed was er een ander dieet dan na de zondvloed. Er waren twee verschillende tijden (qua menu). God raadde eerst een puur plantaardig dieet aan, maar verklaarde later expliciet een uitbreiding. De overgang van de ene tijd naar de andere werd gemarkeerd door de gebeurtenis “Zondvloed”. Daarna brak een andere tijd aan. Dus als er iemand zou komen die beweert dat God wil dat we allemaal vegetarisch zijn (door te verwijzen naar de uitspraken van voor de Zondvloed), dan kan deze bewering worden gecorrigeerd met de uitspraken van na de Zondvloed. Deze uitspraken zijn niet tegenstrijdig, maar de tijden zijn veranderd. Ze staan in een ontwikkeling na elkaar, waarbij de latere de eerdere hebben uitgebreid.

Dispensationalisme helpt om deze eigenaardigheden duidelijker te zien door de nadruk te leggen op belangrijke passages in de Bijbel. Als Paulus zegt: “Jullie hebben toch wel gehoord van de toediening van Gods genade die mij gegeven is [Paulus] met betrekking tot jullie?” is het duidelijk dat niemand daar eerder over gesproken heeft. Met Paulus verschijnt er iets nieuws op het toneel van de bijbelse openbaring. De apostel zelf beschrijft dit als een mysterie en spreekt over de “onthulling van een mysterie dat verborgen was in aeonische tijden, maar nu is geopenbaard” (Rom 16:25-26). In de Brief aan de Efeziërs spreekt hij in soortgelijke bewoordingen over het feit dat voor hem

“… Deze genade gegeven [wurde] om aan de volken de onuitsprekelijke rijkdom van de Christus als evangelie te verkondigen, en om allen te verlichten aangaande de toediening van het geheimenis dat in God verborgen was vanaf de eonen.”
Ef 3:8-9

Vervolgens vraagt hij de ontvangers van de brief om voorbede,

“opdat ik, als ik mijn mond opendoe, de juiste uitdrukking krijg om het mysterie van het evangelie openhartig bekend te maken”.
Ef 6:19

Dus ooit was dit geheim, namelijk “onbekend”, terwijl Paulus het nu opnieuw onthult. Pas daarna werd dit geheim bekend (zonder in detail te treden). Er is een verschil tussen de twee tijden. Er zijn verschillende boodschappen van toepassing en deze kunnen niet zomaar worden uitgewisseld. De gebeurtenis die de overgang van de ene tijd naar de andere markeerde, was de roeping van de apostel Paulus en de opeenvolgende afzondering voor deze speciale bediening (Rom 1:1 Handelingen 13:2). Als we deze verschillen herkennen en goed luisteren naar de woorden die worden gebruikt, kan dit de deur openen naar een beter begrip van de Bijbel. Verschillen tussen bijvoorbeeld de evangeliën en de brieven van de Twaalf Apostelen aan de ene kant en de brieven van Paulus aan de andere kant hoeven niet geharmoniseerd te worden, maar winnen aan duidelijkheid door erkenning van ieders eigen karakter.

Uit deze paar voorbeelden kunnen de sterke punten van een dispensationalistische kijk worden gezien. Dispensationalisme …

• Verwijst specifiek naar de bijbelse tekst
• Herkent verschillen in de bijbeltekst
• Verklaart verschillen vanuit de eigen context
• Erkent dat God altijd dezelfde is, maar niet altijd op dezelfde manier handelt
• Helpt bijbelse contexten duidelijker te begrijpen door de verschillende indrukken van de tijd
• Laat zien hoe God een plan uitvoert in verschillende tijden
• Laat zien welke boodschap vandaag de dag bijzonder relevant is (en welke niet).

Verschillende administraties

Als we bij Efeziërs 3 blijven, noemt Paulus zo’n administratie twee keer: de administratie van Gods genade (Ef 3:2) en de administratie van het geheimenis (Ef 3:9). Evenzo spreekt de apostel in Efeziërs over een administratie van de voltooiing van de voorwaarden (Ef 1:10), een toespeling op de voltooiing van de tijd. Het Griekse woord oikonomia spreekt van een huiswet (oikos = Huis, nomos = wet) en Paulus is als het ware de rentmeester met betrekking tot wat hem is toevertrouwd (1Cor 9:17, vgl. 1Cor 4:1-2, Tit 1:7), zoals ook Petrus stelt dat de gelovigen zelf rentmeesters zijn en tegenover elkaar (1Pt 4:10).

Uit deze weinige referenties kunnen we niet concluderen dat er een volledige lijst van administraties bestaat. Deze referenties werden ook niet voor dit doel gegeven. Als men de Schrift leest, kan men de eigenaardigheid van de genoemde tijden herkennen en daaruit afleiden dat mogelijk andere tijden hun eigen stempel hebben.

Natuurlijk moet deze benadering niet worden verward met een andere interpretatie. Het is daarom niet verrassend dat er heel verschillende schema’s zijn, afhankelijk van het inzicht van de Bijbelwaarnemer of -leraar. De tijden zijn gerangschikt volgens verschillende criteria, waardoor er 3, 7, 8, 12 of 14 van zulke administraties zouden zijn. Wat echt belangrijk is, zijn natuurlijk niet de schema’s, maar de inzichten die eraan ten grondslag liggen. Sommige dispensationalistische interpretaties gaan verder dan andere. Er bestaat niet zoiets als “het” dispensationalisme. Hier moet rekening mee worden gehouden, want de verschillen zijn soms aanzienlijk. Deze bijdrage gaat over het herkennen van de karaktereigenschappen, het begrijpen van de mogelijkheden van deze zienswijze en er misschien iets uithalen voor eigen herkenning.

Voor een systematische theologie zijn contexten belangrijk. Ze werpen een licht op hoe de Bijbel als geheel moet worden begrepen, wat de kernboodschap is en hoe deze boodschap zich door de tijd heen ontwikkelt. Dispensationalisme is zo’n benadering van systematische theologie. Het geeft inzicht in de ontwikkeling en continuïteit van de bijbelse geschiedenis, de geschiedenis van de verlossing, en biedt zo ook begrip voor vandaag.

Tijdbalken en verdelingen

Dispensationalisme wordt gekenmerkt door tijdperken. Ze kunnen goed worden afgebakend en geschetst. Er zijn veel van dit soort grafische voorstellingen. Iedereen die een gedifferentieerd beeld wil krijgen, kan gemakkelijk talloze van deze kaarten vinden via Google Zoeken. Er zijn verschillende meningen over de waarde van dergelijke kaarten. Ze zijn altijd – en dat geldt voor elke theologie – een weerspiegeling van het begrip van de theoloog, meer niet. God heeft ons in de Bijbel een levende geschiedenis gegeven, geen tijdbalk. Het voordeel van deze schematische weergaven ligt in hun vereenvoudiging. Met een paar aanwijzingen kan een schematische voorstelling een idee geven. Een idee is vaak gemakkelijker te begrijpen als grafiek. Het idee moet echter worden onderzocht.

De nuttigste tijdbalken en overzichten vond ik op konkordanter-verlag.de en concordant.org. Hier worden verschillende concepten van tijd gepresenteerd in een gemeenschappelijk overzicht, wat resulteert in een redelijk uitgebreide beschrijving van de bijbelse tijd.

Duits

• Kleine Eonen Kaart (PDF)
• God is koning van de Eonen (PDF)

Engels

• De goddelijke kalender (JPG)
• Grafiek van de Eonische Tijden (PDF)

Het speculatieve karakter van overzichten

De vereenvoudiging van de heilsgeschiedenis door middel van een grafische voorstelling heeft niet alleen voordelen, maar ook nadelen. Een verliefdheid op grafische beelden kan ertoe leiden dat je ze kritiekloos als “waar” accepteert. Een foto kan een harmonieuze verbinding suggereren, zelfs als die er niet is. Je doet er dus goed aan om deze theologische benaderingen te gebruiken, maar hun waarde niet boven de Bijbel zelf te plaatsen.

Vanuit een ander gezichtspunt is het echter erg nuttig als we de structuur van teksten, verhalen of zelfs Bijbelboeken grafisch proberen weer te geven. Dit is zoiets als de toetssteen voor de vraag of we de tekst, het verhaal of het Bijbelboek echt hebben begrepen. Want alleen wat goed begrepen wordt, kan zinvol worden samengevat. Paulus heeft ooit de hele geschiedenis van de wereld in één vers samengevat (Rom 11:36). Hij begreep en verinnerlijkte dit duidelijk en kon het zo bondig verwoorden. We moeten weten wat ons door God door genade gegeven is (1Cor 2:12-13) en we moeten ook erkennen dat exacte tijden en momenten van de heilsgeschiedenis in Gods handen liggen (Handelingen 1:7). Het is niet dat we niets kunnen weten, maar dat niet alles onthuld is. Zelfs Paulus weet niet alles. Maar dit weerhoudt hem er niet van om de hele loop van de wereldgeschiedenis stevig in Gods handen te zien (Rom 11:33-36).

Dispensationalistische boeken die hebben geprobeerd om de terugkeer van de Messias te voorspellen door middel van berekeningen en interpretaties van hedendaagse gebeurtenissen (zoals Hal Lindsey) hebben negatieve aandacht getrokken. Dit is een speculatieve eschatologie die de waarde van het dispensationalisme in diskrediet heeft gebracht. Geen van deze beweringen is uitgekomen. Desalniettemin is het idee dat we ons in de eindtijd bevinden stevig verankerd in het Nieuwe Testament en het vooruitzicht staat ook in de Tenach. We kunnen dit opmerken zonder te speculeren.

Voor zover een eindtijdvisioen wordt opgeroepen, kan dit ook een uitdrukking zijn van een verrukte houding. Je voelt alleen dat God dichtbij is omdat er iets gebeurt in het hier en nu. God wordt als het ware alleen waarneembaar door de fantasieën van de eindtijd. Is dat niet zoiets als een plaatsvervangend geloof? Is het niet de natuurlijke mens, het “vlees” dat zich wil baden in gevoel, sensatie en speciale effecten? Dit is een soortgelijke verrukkingsgeest die zich kan verspreiden onder charismatische christenen. Ook daar gaat het er volgens mij om God koste wat het kost zichtbaar en voelbaar te maken – door genezingen en profetieën.

Er zijn andere dwalingen, waaronder een christelijk zionisme, voor wie het volk Israël het zichtbare teken is van Gods activiteit in deze wereld. Al deze houdingen uiten zich in de uiteindelijke consequentie dat er nog niets begrepen wordt van deze “toediening van Gods genade” waarover Paulus spreekt. De Bijbel kent geen vervoering en is nuchter in zijn verankering van geloof door genade alleen. Degenen die op zoek zijn naar tekenen en wonderen willen natuurlijk de context van de evangeliën nagaan – maar komt dat overeen met de situatie van de kerk vandaag?

Al deze dwalingen zijn gebaseerd op bepaalde dispensationalistische interpretaties. Maar ze kunnen ook gecorrigeerd worden door een dispensationalistische visie, omdat de vooronderstellingen en conclusies niet op deze manier in de Bijbel gevonden kunnen worden. Dit kan duidelijk maken dat dispensationalisme niet simpelweg “goed” of “fout” is, maar een hulpmiddel blijft om te begrijpen. We worden zelf uitgedaagd om dit op de juiste manier als hulpmiddel te gebruiken.

Theologische antwoorden vinden

De praktische waarde van theologische benaderingen wordt snel duidelijk als we met concrete geloofsvragen zitten:

• Wordt iedereen vandaag genezen?
• Wat moet ik bidden?
• Hoe werkt God vandaag in de wereld?
• Wat is de taak van de gemeenschap?

Hier kunnen nog meer vragen aan worden toegevoegd. Zij die gezond zijn in hun geloof kunnen deze vragen op vele manieren beantwoorden. Dispensationalisme biedt echter vaak een theologische onderbouwing voor een antwoord en kan afwegen waarom de ene bijbelpassage dit benadrukt en een andere iets heel anders in gedachten heeft. Een illustratief voorbeeld hiervan is het verschil tussen Paulus en Jakobus in sommige uitspraken:

“Wat heb je eraan, broeders, als iemand zegt dat hij geloof heeft, maar geen werken? Kan het geloof hem redden?
Jas 2:14

“Maar voor wie werken doet,wordt de beloning niet berekend naar genade, maar naar schuld. Maar wie geen werken doet, maar gelooft in Hem die de goddeloze rechtvaardigt, diens geloof wordt gerekend tot gerechtigheid.”
Rom 4:4-5

“Want door genade zijt gij behouden, door het geloof; en dat niet uit uzelf, het is een gave van God; niet uit werken, opdat niemand roeme.”
Ef 2:8-9

Geloof zonder werken of geloof met werken? Wat is hier nu waar? Het verschil bracht Luther er ooit toe (in zijn voorwoord bij de Brief aan de Hebreeën) om over de Brief van Jakobus te schrijven als een “stroherne Epistel”, oftewel een waardeloze brief. Geloof en werken staan lijnrecht tegenover elkaar in Paulus, terwijl in Jakobus werken essentieel zijn voor geloof om te redden. Luther kon dit niet samenbrengen en koos voor de Brief aan de Romeinen en de uitspraken van Paulus.

Er worden echter vaak pogingen gedaan om de twee teksten met elkaar te verzoenen. Dit resulteert er dan in dat er “een beetje werken” en “een beetje geloof” overblijven. Een beetje van allebei, zeg maar. Maar dat betekent ook dat het noch het een noch het ander is, noch vlees noch vis. Het zijn dus vergeestelijkingen van concrete uitspraken. Dit leidt echter niet tot een goed nieuws, maar tot een gemengd evangelie, dat Paulus elders duidelijk in de ban doet (Gal 1,6). Een dispensationalistische benadering daarentegen verscherpt de opvatting dat Paulus geroepen was om een apostel voor de volken te zijn (Rom 11:13 en anderen), terwijl Jakobus aan de Joden in de verstrooiing schreef (Jak 1:1). Ze schreven aan verschillende groepen en deden dat met verschillende boodschappen (zie ook Gal 2:7-9). Elk van deze boodschappen is waar in zijn eigen context, maar het leidt tot conflicten als we ze met elkaar in harmonie proberen te brengen.

Dispensationalisme is een van de meest invloedrijke theologische stromingen van dit moment. Ze won deze positie door antwoorden te geven die dicht bij de Bijbel stonden. Gelovigen en gemeenten realiseren zich niet altijd dat hun geloofsbasis dispensationalistisch is. Dit is het geval voor bijna elke Vrije Evangelische gemeente en voor veel andere groepen. Premillenialisme, post-millenialisme en vele andere substromingen zijn allemaal gebaseerd op een dispensationalistische theologie. Je bewust worden van deze achtergrond kan helpen om een gedifferentieerd beeld te krijgen.