Wat is systematische theologie?

Een systematische theologie is een van de vele hulpmiddelen om de uitspraken van de Bijbel te achterhalen. Een systematische theologie wil systematisch begrijpen waar de hele Bijbel over gaat – ze wil de Bijbel holistisch leren herkennen en begrijpen. De poging om de Bijbel op een samenhangende manier te begrijpen uit zich bijvoorbeeld in de thematische behandeling van onderwerpen door de Bijbel heen. Op deze manier kunnen samenbindende elementen of zelfs ontwikkelingen worden geïdentificeerd.

“Systematische theologie” is de poging om de Bijbel op een samenhangende manier te begrijpen.

Terwijl een “bijbelse theologie” de uitspraken van de Bijbel zo goed mogelijk in de eigen context wil volgen en begrijpen, houdt systematische theologie zich bezig met het begrijpen van grotere contexten. Dat deze manier van kijken in principe mogelijk is, heeft te maken met het feit dat de Bijbel een historische context heeft en veel boeken worden verteld als historische ontwikkelingen. (Als je op dit punt denkt dat dit anders zou zijn, laat het dan staan als een verklaring uit de Bijbeltekst, voor het doel van deze bijdrage.)

De Bijbel zelf werd geschreven in een periode van ongeveer 1500 jaar en ongeveer 40 auteurs hebben eraan bijgedragen. Hun achtergronden en persoonlijke verhalen konden niet meer van elkaar verschillen. De verslagen over de oorsprong van de mensheid, Gods handelen met Abraham, het volk Israël en de verwachting van een koning en messias, de verwachting van verlossing voor Israël en de andere volken reiken tot in de tijd van het Nieuwe Testament.

In het Nieuwe Testament – zo wordt getuigd – komen vervulling en vooruitzicht samen in de persoon van Jezus Christus, die de Zoon van God en de Zoon des mensen is. Er zijn talloze kruisverwijzingen tussen de Tenach (het Oude Testament) en de Griekse geschriften van het zogenaamde Nieuwe Testament. Citaten, interpretaties, het koppelen van verhalen, vooruitzichten en profetieën. Hoe kan deze overvloed op een vereenvoudigde manier worden weergegeven?

Dit zijn de vragen waar systematische theologie zich mee bezighoudt. Er wordt een ontwerp gemaakt over Gods tijd en Gods woord, waarin niet alleen verbindende, maar ook scheidende elementen een plaats krijgen. Want het gaat niet om afzonderlijke Bijbelpassages, maar om een begrip “van begin tot eind”. Natuurlijk raakt een systematische theologie daarom ook aan verschillende deelgebieden van de theologie, zoals onder andere soteriologie (heilsleer) of eschatologie (“leer van de laatste dingen”).

Een samenhangend begrip van de Bijbel heeft een grote praktische betekenis. Het is juist de kracht van een systematische theologie om het “hier en nu” te erkennen als “deel van Gods handelen”. Het helpt om onze tijd en ons zijn te herkennen en te interpreteren als deel van de wereld en deel van Gods werk. Hoe en op welke manier dit wordt bereikt, hangt natuurlijk af van de respectieve aanpak en inzichten.

Verbondstheologie en dispensationalisme

Systematische theologie van betekenis bestaat voornamelijk in twee benaderingen: Verbondstheologie (gereformeerd) en evangelisch dispensationalisme. Beide benaderingen worden hier kort uitgelegd. We moeten echter niet verbergen dat er veel tussenvormen en varianten zijn.

Belangrijker voor mij dan de historische en “technische” verschillen en hun rechtvaardigingen is het fundamentele begrip van de twee benaderingen. Omdat er van allebei iets te leren valt.

1. verbondstheologie

Verbondstheologie ziet Gods handelen in de wereldgeschiedenis als een reeks verbonden die als een rode draad door de Bijbel lopen. Het gaat dus altijd over de relatie tussen God en mensen, die in verschillende tijden onder verschillende verbonden kan worden erkend. Voor de verbondstheologie staat de continuïteit van Gods handelen centraal.

De bekendste exponent van deze richting is de gereformeerde verbondstheologie (ook: federale theologie, van het Latijnse foedus, “verbond”, of verbondstheologie). De christelijke verdeling van de Bijbel in “Oude Testament” (vertaald uit de Hebreeuwse uitdrukking “Oude Verbond”) en “Nieuwe Testament” (“Nieuwe Verbond”) is te danken aan deze theologische interpretatie. Het Oude Testament zou, om zo te zeggen, voor het Oude Verbond of voor Israël zijn, het Nieuwe Testament voor het Nieuwe Verbond, namelijk voor de kerk. De verbondstheologie ziet continuïteit als lineair, wat betekent dat het ene wordt vervangen door het andere. De allianties lopen niet parallel, maar volgen elkaar op.

Deze interpretatie heeft tot gevolg dat de mensen van het Oude Verbond (Israël) worden vervangen door de mensen van het Nieuwe Verbond (Kerk). Israël als “Gods volk” werd vervangen door de kerk van vandaag. Vanuit dit oogpunt is het moeilijk om een door God gezegende toekomst voor Israël te zien, ook al wordt dit in de Bijbel vermeld. De kerk wordt eerder gezien als “geestelijk Israël” of als “het ware Israël” en zelfs als de erfgenaam van de beloften aan Israël. Degenen die zichzelf in deze traditie zien, schilderen het christendom vaak af als “Gods volk”, ook al is de kerk vandaag de dag geen volk zoals Israël dat is.

Vergelijking

Als de geschiedenis wordt voorgesteld als een weg, dan rijdt er in de verbondstheologie een enkele auto op die weg. In het geval van een verandering van federatie (nieuwe federatie), verandert niet het voertuig maar alleen de bestuurder. De nieuwe bestuurder rijdt dus in het oude voertuig en gaat aan de slag. De vorige passagiers moeten uitstappen (of mogen nog achterin zitten).

Dispensationalisme

Dispensationalisme ziet Gods handelen als een reeks tijdsperioden die bedelingen of administraties worden genoemd, elk met een eigen karakter. Het gaat er altijd om het specifieke karakter te herkennen van de tijd waarover geschreven wordt. Meer dan in de verbondstheologie wordt de tekst begrepen en geïnterpreteerd vanuit de directe context.

Een dispensationalist maakt onder andere onderscheid tussen een tijd van wet en een tijd van genade. Net zoals het houden van de Mozaïsche Wet doorslaggevend was voor het volk Israël, staat de kerk van vandaag onder het teken van genade. Continuïteit is in het dispensationalisme superieur aan de afzonderlijke tijdsperioden. Het dispensationalisme ziet continuïteit in Gods handelen vanuit het perspectief van ontwikkeling en rekening houdend met de verschillen van de verschillende tijden. Over het algemeen is tijd een belangrijk aspect in het dispensationalisme. Gods geschiedenis met de mensheid wordt geïnterpreteerd als een heilsgeschiedenis die in verschillende tijden tot voltooiing komt.

Dispensationalisme is er in vele varianten. Dispensationalisme wordt vaak teruggevoerd tot John Nelson Darby. De laatste heeft een “systeem” ontwikkeld uit 7 erkende verschillende tijden (zoals in “Systematische Theologie”), waarmee de Bijbel gemakkelijker in zijn eigen licht gelezen kan worden. Darby was echter zeker niet de eerste die verschillende tijden in de Bijbel erkende, noch is “zijn” systeem het enige. Er zijn ook interpretaties met 3, 8 of 12 toedieningen.

Wat dispensationalisme echt definieert is niet het aantal toedieningen, maar het vermogen om tijden te onderscheiden. Men kan zich distantiëren van de theologische uitdrukking van een John Darby, maar toch alle essentiële kenmerken van het dispensationalisme delen. Eschatologische interpretaties en richtingen zoals“Premillenianisme” of“Postmillenianisme”, zoals die in veel vrije kerken gecultiveerd worden, zijn al dispensationalistische uitspraken in naam. De meeste vrije kerken hebben een dispensationalistische basis, zelfs als men zich daar niet van bewust is of als er geen uitgesproken eschatologie in Darby-stijl wordt onderwezen.

Vergelijking

Wanneer de geschiedenis wordt voorgesteld als een weg, rijden er in het dispensationalisme verschillende auto’s op de weg. Je kunt op verschillende delen van dezelfde weg rijden. Soms – afhankelijk van het begrip – kunnen er zelfs meerdere auto’s op de weg zijn. De secties hebben verschillende landschappen en de wegen zijn niet altijd hetzelfde. Wanneer een nieuw tijdperk begint, kan er een geheel nieuwe auto op de weg worden gezet, met een nieuwe bestuurder of zelfs een oude bestuurder, of zelfs allebei. In de opvatting van veel dispensationalisten is de auto van Israël op dit moment kapot, terwijl de gelovigen van de niet Israëlitische volken (die tot dan toe in de bijbelse geschiedenis meestal op de tribune zaten) vandaag als een carpool in een compleet nieuw voertuig reizen. De verwachting is dat defecten in alle voertuigen nog worden gerepareerd, zodat alle auto’s de reis volgens plan kunnen voltooien.

Israël en de kerk

Een belangrijk thema in de Bijbel – en dus ook in de systematische theologie – is Israël. In de Bijbel wordt bijna overal over Israël gesproken, niet alleen in het Oude Testament (de Tenach) maar ook in het Nieuwe Testament. Jezus was een Jood. De apostelen waren allemaal Joden. De eerste kerk in Jeruzalem was een door en door Joodse gemeenschap, die wachtte op de vervulling van de beloften aan de profeten.

Iedereen die de Bijbel leest, kan niet om Israël heen. De verschillende theologische benaderingen kunnen zelfs worden onderverdeeld op basis van hoe de positie wordt begrepen door Israël en de andere volken. Waar de kerk wordt gezien als een vervanging voor het volk Israël(vervangingstheologie), is dit meestal een gevolg van de verbondstheologie. Het Dispensationalisme daarentegen ziet de christelijke gemeenschap en Israël meestal als twee aparte groepen en ziet nog steeds een door God gevulde toekomst voor Israël – ook al zijn er grote verschillen in interpretatie over de gedetailleerde vragen. Karl Barth, als gereformeerd theoloog, zag bijvoorbeeld een synthese in deze vraag en zag dat Jezus Christus het “niet geannuleerde verbond met Israël” vervulde en zo de hele mensheid opnam in de heilsboodschap.

Direct verbonden met het begrip van Israël is ook het begrip van de kerk. Degenen die zichzelf zien als plaatsvervanger van Israël trekken ook de omgekeerde conclusie: overal waar over Israël wordt geschreven, gaat het ook (direct of figuurlijk) over de kerk. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat bijvoorbeeld in conservatieve calvinistische kerken de 10 Geboden worden opgevat als pilaren van de kerkleer. Het dispensationalisme daarentegen ziet de kerk als gescheiden van Israël en plaatst het begin van de kerk meestal in Handelingen. Afhankelijk van de dispensationalistische muntslag, begint de kerk in Handelingen 2 (Pinksteren), Handelingen 9 of 13 (Paulus’ roeping of apart zetten voor de bediening), of zelfs aan het einde van Handelingen. In dit artikel gaat het er niet om de ene of de andere zienswijze te evalueren, maar alleen om een inleidend en vereenvoudigd overzicht te geven.

Overigens is het in de meeste tradities, kerken en gemeenschappen niet zo duidelijk als het hier wordt gescheiden. Velen zien het begin van de kerk al in de evangeliën, samenvallend met de verschijning van Jezus. Het is echter duidelijk dat de focus daar nog steeds volledig ligt op de vervulling van de oudtestamentische beloften voor Israël (Rom 15,8) en een kerk uit alle volken is niet aan de orde.

Eschatologie en misinterpretaties

Er is al op gewezen dat een systematische theologie onvermijdelijk raakt aan vragen over de eindtijd. De Bijbel spreekt over toekomstige gebeurtenissen. Daarom is er in alle theologische richtingen sprake van eschatologie als “onderwijs over de laatste dingen”. Een systematische theologie moet echter niet verward worden met een eschatologie. Ze raken elkaar, maar zijn niet congruent. Systematische theologie biedt echter belangrijke hulp voor de ontwikkeling van eschatologie, omdat het context kan bieden voor eschatologie. Dus ik denk dat de twee op een zinvolle manier met elkaar verbonden zijn.

Systematische theologie zal, als het eenmaal tot een holistisch beeld is gekomen, een belangrijke bijdrage leveren aan de interpretatie van gebeurtenissen in de eindtijd. Het is daarom opmerkelijk dat belangrijke hervormers als Maarten Luther en Johannes Calvijn allebei niet in staat waren om een duidelijke uitspraak te doen over het boek Openbaring. Het boek paste op de een of andere manier niet in mijn eigen begrip. Misschien kan dit zo geïnterpreteerd worden dat hun begrip van de laatste dingen gehinderd werd door hun systematische theologie. Hun systematisch begrip van de Bijbel kon licht werpen op sommige bijbelpassages, maar als hulpmiddel voor andere Bijbelgedeelten was het geen hulpmiddel om de Bijbel te begrijpen.

Dispensationalisme is net zo onvolmaakt. Dispensationalistische benaderingen zijn uitstekend voor het schematiseren van bijbelse contexten (zoals in de overzichten van Clarence Larkin). Schematisering is zowel de kracht als de grootste zwakte van deze benadering. De verleiding ligt in het geven van dezelfde autoriteit aan de schematische voorstelling als aan de Bijbel en het maken van de gevolgtrekking dat de Bijbel zich moet gedragen zoals de voorstelling het heeft getekend. Dit impliceert ook dat het niet de benadering van het dispensationalisme is die hier moet worden bekritiseerd, maar de conclusies die worden getrokken op basis van de presentatie. Het is dan niets meer dan een traditie waardoor de Bijbel wordt gelezen en geïnterpreteerd. Andere tradities vertonen deze symptomen ook.

Het is niet de benadering van het dispensationalisme die hier bekritiseerd moet worden, maar de gevolgtrekkingen die gemaakt worden op basis van de presentatie.

Van Henry Louis Mencken komt de uitspraak: “Voor elk probleem is er een oplossing die eenvoudig, duidelijk en fout is”. Dit is niet alleen een fout van de dispensationalistische visie, maar het kan daar wel goed geïllustreerd worden. De schematiseringen zien er zo mooi uit – ze moeten dus wel waar zijn! Ze verleiden ons om de wereld schematisch te begrijpen, om de erkende verschillen uit te werken in een scheiding, ook al zijn ze dat niet in absolute zin.

Sommigen berekenen bijbelse jaren om de terugkeer van Christus vast te stellen op één jaar. Vervolgens moet de vraag worden gesteld of de conclusies het doel van de overweging niet voorbijschieten. Hoewel het stellen van kritische vragen op zijn plaats is, mag de andere kant niet onvermeld blijven: Het zijn de duidelijke structuren en verwijzingen uit de Bijbel die het denken stimuleren en soms überhaupt een onderzoek van de tekst mogelijk maken.

Wegen in het Woord

Als we systematische theologie beschouwen als een van de vele onvolmaakte hulpmiddelen, kunnen we ze begrijpen als wegen naar het Woord. Geen enkele zienswijze moet simpelweg als “de” waarheid worden erkend, maar ze tonen allemaal aspecten van de bijbelse verhalen. Paulus schreef: “Maar beproef alles, houd vast aan wat goed is “. (1 Thess 5,21).

Is alles nu op de een of andere manier gelijkwaardig? Helemaal niet. In mijn zoektocht naar een consistent goed begrip van de Bijbel heb ik zelf de beste hulp gevonden in de verschillende varianten van het dispensationalisme. Ik had veel vragen en heb veel onderwerpen doorgenomen om te zoeken en te vergelijken. Het was niet doorslaggevend wat voor soort schema er op dat moment werd getoond en ik voelde me op geen enkele manier onder druk gezet om kritiekloos een bepaald standpunt in te nemen. Het ging er eerder om de tekst in zijn eigen context te begrijpen.

Duidelijke dispensationalistische benaderingen zijn erop gericht om de Bijbel in zijn eigen licht te bekijken. Als een theologie, hoe vormgegeven ook, helpt om de Bijbel voor zichzelf te laten spreken, dan heb ik baat bij de getoonde context. Daarom zijn er vaak goede dingen te halen uit andere benaderingen. Deze visie vereist natuurlijk een leercultuur die openstaat voor een gedifferentieerde kijk.

Doctrines en theologieën zijn samenvattingen en als zodanig geven ze alleen het begrip van de schrijver weer – net als dit artikel. Als we er echter in slagen om bijbelse verbanden bloot te leggen, dan zijn de benaderingen van de systematische theologie nuttige “wegen naar het Woord”. Ze moeten dienen om de Bijbel transparanter te maken en op een meer gedifferentieerde manier te bekijken.

Vandaag de dag zijn deze benaderingen des te belangrijker omdat kerken en congregaties zelden meer gezonde bijbelse fundamenten onderwijzen. Kerkgangers en parochianen ervaren – als ze niet zelf op pad gaan – geen verbindingen meer, maar slechts fragmenten. Dit is een behoefte van deze tijd, die herkenbaar is door het verlies van een spirituele horizon en verlies van spirituele diepgang. Israël worstelde hier al mee (vgl. Hos 4:6).

Suggesties voor een gesprek

• Waarom is het belangrijk om een samenhangend begrip van de Bijbel te hebben?
• Hecht jouw kerk of gemeente waarde aan een dieper begrip van de Bijbel? Waarom is dat?
• Is er een leercultuur in je kerk of gemeente?
• Worden verschillende doctrinaire benaderingen openlijk en zonder remmingen besproken in je kerk of gemeente?
• Wat zou in jouw kerk of gemeente wenselijk zijn op het gebied van bijbels onderwijs?
• Waarom schrijft Paulus in Kolossenzen “bid tegelijk ook voor ons, dat God voor ons een deur van het woord opent, om het geheim van Christus te spreken”(Kol 4:2-3)? Was dit gebed nodig?

Zie ook

• Wat is Dispensationalisme?