Een punt van kritiek op het evangelische denken is de hardnekkigheid in het bijblicisme. Deze denkwijze is alomtegenwoordig in evangelische kringen. Het wordt niet onderzocht en wordt gebruikt om het te onderscheiden van andere denkmodellen. Het doel van dit artikel is tweeledig: aan de ene kant is het bedoeld om de kenmerken van het bijbelse denken te helpen herkennen en aan de andere kant om aanknopingspunten te bieden voor alternatieve benaderingen. Biblicisme is een beweging die voor het eerst opkwam in de 19e eeuw. Mensen met deze mentaliteit zijn zich er vaak niet van bewust dat er goede alternatieve benaderingen zijn. Dat is niet goed en niet slecht. Zwart-wit denken helpt niet. Zwart-wit denken is echter inherent aan het bijbelse denken, dat alles afwijst wat niet in zijn eigen vorm past. Daarom is het voor veel evangelicals niet gemakkelijk om een eigen en nieuwe benadering van de Bijbel te ontwikkelen. Mijn kritiek is geen doel op zich, maar is bedoeld om je te helpen een nieuwe en persoonlijke benadering te vinden.

Kenmerken van biblicisme

De term biblicisme heeft vandaag de dag een negatieve bijklank. De term was ooit echter ook een neutraal alternatief voor de term “Bijbelse cultus”. Biblicisme heeft vaak de volgende kenmerken:

• De vergoddelijking van de Bijbel(verbale inspiratie)
• De Bijbel wordt uitgelegd met de Bijbel (een gezond principe, maar wel een dat absurde vormen kan aannemen)
• De Bijbel moet noodzakelijkerwijs overal een antwoord op hebben. Niet-bijbelse boeken, verslagen en verklaringen worden vaak afgewezen.
• Bijbel als handboek voor moraal (opmerking: alleen volgens de perceptie van vandaag binnen het kader van de leer)

Negatieve gevolgen zijn onder andere

• Bijbels denken bevordert zwart-wit denken
• Biblicisme bevordert zelfingenomenheid en sektarisme.
• Bijbelleraars bevinden zich vaak weer in een loopgravenoorlog met andere aannames omdat de “juiste leer” in het middelpunt wordt geplaatst, in plaats van te spreken over God en Christus.
• Er is vaak een gebrek aan dialoog met de maatschappij en de eisen van vandaag.

In het bijbelse denken wordt alles afgemeten aan de Bijbel. De bedoeling kan worden gerespecteerd, maar de Bijbel is niet geschreven als antwoord op alle vragen. Voorbeeld: Iedereen die de schepping wil bewijzen met de Bijbel toont affiniteit met het biblicisme. Hoewel de schepping in de Bijbel wordt vermeld, wordt het daar niet “bewezen”. Dat is een belangrijk verschil. Nog belangrijker is echter het besef dat “schepping” niet het onderwerp van de Bijbel is. De Bijbel is geen wetenschappelijke verhandeling over deze wereld en het is ook geen journalistieke verslaggeving zoals wij die vandaag de dag begrijpen. Iedereen die daarom vasthoudt aan “de waarheid van de Bijbel” kan onbedoeld de Bijbel gaan misbruiken voor zijn eigen interpretaties. Dit beledigt veel mensen die oprecht geloven maar deze “bijbelse” manier van denken afwijzen.

Ik was vroeger een typische biblicist. Ik had deze manier van denken aangenomen en jarenlang gecultiveerd. Toen ik op zoek was naar meer begrip voor God en mijn nieuwe geloof, zag ik dit ooit als de beste manier om verder te komen. Ik vond evangelische hulpmiddelen om de Bijbel te begrijpen veel behulpzamer dan wat ik hoorde in kerken van de Reformatie. Daarom ben ik toen overgestapt naar evangelische gemeenschappen. Ik wilde meer leren over de Bijbel en deze “bijbelse” ideeën over de Bijbel spraken me aan. Vandaag zeg ik dat er ook een verleiding is.

Na verloop van tijd realiseerde ik me dat deze manier van kijken naar de Bijbel erg naar binnen gericht is en alleen zichzelf centraal stelt. Ik moest toegeven dat deze zienswijze geen discussie met andere benaderingen toelaat. De manier van kijken is afgesloten van de buitenwereld. Het hoeft niet zo te zijn, maar het lijkt me vaak die kant op te gaan. Zo heb ik het ervaren.

Als theoloog werd Karl Barth ook beschuldigd van bijblicisme omdat hij zich intensief bezighield met bijbeluitleg (bijvoorbeeld in zijn boek“De brief aan de Romeinen“). Bij Barth ging het ook om het type theologie, de manier van denken. Hij ontdekte dat een theologische opleiding niet langer nuttig was voor bijvoorbeeld prediking en pastorale zorg. Zijn onderzoek van de brief aan de Romeinen was bedoeld om nieuwe wegen te openen. Hij werd hiervoor bekritiseerd omdat hij zich onderscheidde van de gangbare theologische ideeën.

Dit kan echter ook gezien worden als een proces en de zoektocht naar nieuwe inzichten kan als zodanig gehonoreerd worden. Het willen uitleggen van de Bijbel met de Bijbel wordt door sommigen al snel, zelfs voorbarig, bestempeld als “biblicisme”. Dat lijkt me ook problematisch. Zonder de Bijbel is er geen christendom. Hoe moeten we ze lezen?

Biblicisme blijkt ook uit het feit dat men afstand neemt van traditie en overlevering en alle heil zoekt in de Bijbel. In een vereenvoudigd schema: de Bijbel is goed en traditie is slecht. Ik denk dat hier een debat en differentiatie nodig is. Er is vaak een verwarring tussen doctrine (traditie) en bijbelse uitspraken. Ze zijn vaak niet congruent. Het is daarom nuttig om op zijn minst onderscheid te maken tussen wat er werkelijk in de Bijbel staat en wat andere bronnen heeft. Dit is nog geen interpretatie, geen oordeel, nog minder een veroordeling, maar je kunt de opvatting loslaten dat “mijn gedachten precies uit de Bijbel komen”, zoals vaak wordt gedacht.

Bedenk dat er binnen het christendom veel verschillende standpunten zijn. Sommigen zien alleen de Schrift, anderen bekijken de Bijbel door de lens van de traditie. Weer anderen zien de kerkgeschiedenis met de daar verworven inzichten als de voortzetting van de Bijbel en daarom met beslissend gezag. Binnen deze perspectieven zijn er weer verschillende interpretaties.

Als we een paar stappen terug doen en met een beetje afstand naar deze diversiteit kijken, kunnen we herkennen dat we de voorkeur geven aan een van de verschillende manieren van denken. Je kunt er een mening over hebben, iets goed of slecht vinden, maar met voldoende afstand kun je het ook zien als abstracte geloofsconcepten en persoonlijke beslissingen. Wat zijn de sterke en zwakke punten van dergelijke aannames? Een beetje afstand kan je helpen om een open discussie te voeren over je eigen overtuigingen.

Omgaan met de Bijbel

Als je het bijbelgeloof ontmaskert als een beperkte visie, rijst de vraag hoe je je dan met de Bijbel kunt bezighouden. Nergens heb ik een grotere afwijzing van de Bijbel ervaren dan temidden van een groep theologen. Hiermee bedoel ik niet dat ze “liberaal” waren volgens het evangelische vijandbeeld, maar dat de bespreking van de Bijbel als geheel verdacht leek; alles wat niet in een theologische ivoren toren en academisch, met al zijn twijfels en bedenkingen, wordt besproken, kan niet serieus worden genomen. Ik lijk de verbinding met het leven daar kwijt te zijn.

Als de discussie over de Bijbel als verdacht wordt ervaren, is er net zo’n groot probleem als wanneer er sprake is van biblicisme. De vraag is dus: Hoe kunnen we zowel het een als het ander vermijden?

Vandaag vraag ik me af hoe we onze betrokkenheid bij de Bijbel positief kunnen karakteriseren. Het gaat om het cultiveren van een denkcultuur die niet gevangen blijft in het bijbelse en niet streeft naar een nivellering van het geloof. De moeilijkheid hier is dat iedereen, ook ik, op zijn eigen plek zit. Dit beperkt het zicht. Voor sommige mensen zeg ik precies hetzelfde als wat ze zelf denken. Voor anderen ben ik echter slechts een ketter en een valse leraar die afwijkt van de juiste doctrine. Anderen denken dat ik een pure biblicist ben, anderen dat ik zoveel heb gedeconstrueerd dat ik ervoor gewaarschuwd moet worden. Het gaat mij echter niet om deconstructie, maar om reconstructie. Beide zijn belangrijk op hun eigen tijd, maar het doel is niet om oude denkpatronen los te laten, maar om betere denkpatronen te vinden, zonder te beweren dat ze foutloos zijn.

Ik denk ook dat deze ontwikkeling niet door iemand alleen kan worden gedaan, maar een ontwikkelingstaak is binnen een gemeenschap. We moeten samen nadenken (vgl. Ef 3:18). Ik ben me ervan bewust dat sommigen de kerkgeschiedenis zien als een uitgebreide gemeenschap met alle gelovigen van alle tijden. Wie zo denkt, houdt ook rekening met ontwikkelingen in de kerkgeschiedenis. Je kunt hier rekening mee houden in de dialoog. Deze diversiteit is een realiteit. Dat betekent niet dat ik het zelf ook zo moet zien. Denken op een hoger niveau brengen is nooit het doel.

De uitdaging

De discussie over de Bijbel is zwaar bevooroordeeld, ongeacht uit welke hoek je komt. Iedereen die voorheen alleen maar dacht in termen van “goed of fout” zal het moeilijk vinden om een dialoog aan te gaan. Het is een uitdaging. Ik begrijp dat, omdat ik zelf tientallen jaren met deze ideeën heb geworsteld. Pas gaandeweg lukte het me om een meer gedifferentieerde discussie te voeren. Vandaag bekijk ik deze dingen altijd met een beetje afstand. Als ik het kind niet met het badwater wil weggooien, rijst de vraag: Hoe kunnen we vruchtbaar omgaan met de Bijbel?

Veel aannames over de Bijbel komen voort uit onze eigen geloofsgemeenschap. Denkpatronen zijn overgenomen, standpunten zijn overgenomen. Niemand gelooft vanaf zijn geboorte dat er een verbale inspiratie bestaat. Zulke ideeën leer je na verloop van tijd. Deze en vele andere ideeën over de Bijbel komen niet uit de Bijbel, maar zijn veel later ontstaan. Iedereen die dit gelooft maakt deel uit van een traditie, zelfs als ze zich verzetten tegen tradities en tradities. Je hiervan bewust zijn kan een bevrijdend effect hebben. De eigen aannames hoeven niet zo bijbels te zijn als wordt beweerd. Als je dan nog eens naar de Bijbel kijkt, ontdek je misschien dat het debat over geloof, beloften en de Schrift door andere dingen werd gekenmerkt. Misschien is er niet slechts één bekende interpretatie, maar kan men op een andere, misschien zelfs betere manier met de Bijbel omgaan.

Daarom kunnen er verschillende vragen worden gesteld:

1. Hoe begrepen de mensen in de Bijbel het?
2. Wat kan ik hier vandaag van leren?

De eerste vraag gaat over de Bijbel zelf. Maar de “hoe hebben ze het begrepen” vereist zowel een onderzoek van het bijbelse getuigenis als de moed om ontbrekende informatie uit andere bronnen op te nemen. In een poging om ideologieën eens te vermijden, kan men ideeën en informatie verzamelen om tot een nuchterder begrip van de Bijbel te komen.

Dit is iets heel anders dan de bijbelse kortsluiting: alles is goddelijk, d.w.z. letterlijk, en daarom is alles voor mij.

Ten eerste de vraag hoe het destijds werd gezegd en begrepen. Alleen dan kon de betekenis van dit besef vandaag de dag worden onderzocht. Dit is iets heel anders dan de bijbelse kortsluiting: alles is goddelijk, d.w.z. letterlijk, en daarom is alles voor mij.

Pragmatische en alternatieve benaderingen

Je kunt je op verschillende niveaus met de Bijbel bezighouden. Ik beperk me hier tot het persoonlijke niveau. Hoe kan ik persoonlijk met de Bijbel bezig zijn? Ik organiseer mezelf aan de hand van de volgende punten:

• Nieuwsgierig blijven
• De tekst heeft zijn eigen boodschap, onafhankelijk van mijn interpretatie.
• De tekst is geen orakel. Niet alles spreekt “bovennatuurlijk” over mij of mijn situatie.
• De tekst is een getuigenis en waar getuigt hij van? Lees de tekst in context en volgens de basistekst.
• Wat kan ik hiervan leren?

Mijn begrip van de Bijbel kan gevormd worden door doctrines of theologieën. Deze kunnen goed en behulpzaam zijn en bieden me zoiets als “wegen in het woord”. Doctrines en theologieën zijn echter geen vervanging voor de Bijbel zelf. De Bijbel is gewoon wat het is, een verzameling getuigenissen uit verschillende tijden. Noch Mozes noch de profeten, noch Jezus noch de apostelen hadden een “Bijbel” zoals we die vandaag de dag kennen. Ze wisten waarschijnlijk niet eens dat we vandaag zoiets hadden. De vergoddelijking van de Bijbel, een “Bijbelcultus”, is daarom slechts een vrome projectie op deze boeken. Dit ontkent de waarde van de Bijbel niet, maar erkent het speciale karakter en de oorsprong ervan. Aan de andere kant is de Bijbel een onmisbare bron voor het christelijk geloof. Zonder de Bijbel is er geen christelijk geloof. Het is nuchter om naar de Bijbel te kijken. Het is niet nuchter om een bijbelcultus te cultiveren.

Het is nuchter om naar de Bijbel te kijken. Het is niet nuchter om een bijbelcultus te cultiveren.

Minder ideologie en meer nuchterheid zijn nuttig als je naar de Bijbel kijkt, omdat de Bijbel dan voor zichzelf kan spreken en niet afhankelijk is van mijn aannames. Projecties op de Bijbel, ongeacht hun kleur, verhinderen daarentegen een duidelijk zicht.

Het is ongelooflijk moeilijk om het evangelische denken achter je te laten. Velen keren zich er met afkeer van af omdat de denkpatronen bekrompen zijn, de aannames over God en de wereld star en vaak wereldvreemd. Maar degenen die er ooit hun rijkdom in vonden, worden vaak geconfronteerd met een vacuüm wanneer ze hun eerdere opvattingen loslaten. Dat is niet gemakkelijk. Hoe wordt dit vacuüm gevuld? Dit is een existentieel belangrijke vraag als je eigen identiteit gekoppeld was aan een bepaald begrip.

Zelfs als bepaalde doctrines als vals worden ontmaskerd, leidt dit niet automatisch tot een innerlijke bevrijding. Steeds weer ervaar en hoor ik hoe mensen bepaalde leringen achter zich hebben gelaten, maar innerlijk nog steeds ruimte geven aan de oude patronen. Vaak lijden ze daaronder. Hoe kunnen we een holistische heroverweging implementeren?

• Je kunt ontdekken dat niet iedereen denkt in termen van waar/onwaar
• Je kunt ontdekken dat geloof een ontwikkeling is, geen statische zekerheid
• Je kunt ontdekken dat vragen stellen helpt, terwijl vermeende antwoorden vaak alleen maar dienen om een controverse te vermijden
• Je kunt ontdekken dat er verschillende interpretaties zijn van veel vragen, vooral omdat je een onderwerp vanuit verschillende invalshoeken bekijkt.

Verdieping

• Bezoek een andere geloofsgemeenschap en ontdek hoe anderen met de Bijbel omgaan
• Deel je zorgen met anderen. Ontdek hoe mensen verschillend reageren.
• Als eerdere aannames het moeilijk maken om de Bijbel te lezen, vraag je dan af of de geïnternaliseerde aannames daadwerkelijk en letterlijk in de Bijbel staan. Zo niet, dan kun je de Bijbel voor zichzelf laten spreken. Dit geeft je vrijheid van denken.
• Veel doctrines zijn als oorwormen: je komt er niet meer van af als het liedje eenmaal in je hoofd zit. Het is daarom belangrijk om actief nieuwe zienswijzen te onderzoeken. Heb je ooit iets anders onderzocht?
• Beschrijf de manier waarop je naar de Bijbel kijkt en waarom dat zo is. Bespreek.