Wanneer verhalen worden afgekeurd

Ik heb dit aan den lijve ondervonden: verhalen werden afgekeurd. Want, zeiden ze, alleen de Bijbel is waarheid en al het andere is daarom onwaar. Verhalen van buiten de Bijbel zijn daarom niet alleen niet interessant en hebben geen boodschap, maar zijn altijd minder goed en waardevol dan de Bijbelse verhalen. Als ik het iets negatiever formuleer: verhalen buiten de Bijbel zijn onwaar, zo niet van de duivel.

Veel christenen hebben een verdeelde relatie met de waarheid. De verkondiging in onze eigen gelederen wordt vaak gekenmerkt door deze tegenstelling tussen waar en onwaar. Daarom lijkt alles wat niet vanaf de preekstoel wordt gepredikt verdacht. Maar omdat je jezelf ook moet bewijzen in het dagelijks leven, dat natuurlijk niet zo zwart-wit is, is er een spanning tussen leven en geloof.

Herken je dat?

Leef alleen in je eigen interpretatie

• In sommige gemeenschappen mogen sprookjes niet verteld worden (onbijbels en gevaarlijk!)
• Alleen de boeken van de eigen leraren verdienen aandacht, niet die van anderen (anderen zijn ketters!).
• Ik verwerp iedereen die niet gelooft wat ik geloof (ik heb de waarheid in pacht)
• Ik kan geen gemeenschap hebben met mensen die andere verhalen geloven, een andere kerk volgen of zelfs een andere religie hebben (allemaal duivelse opvattingen!).

Deze en andere standpunten laten zien dat je alleen leeft binnen je eigen interpretatie, je eigen voorkeuren, gelijkgestemden en je eigen “bubbel”. Iedereen die in een ander leidend verhaal gelooft, wordt in eerste instantie als verdacht beschouwd. Maar wat als je het venster zou kunnen openen en verschillende soorten verhalen zonder oordeel als “verhalen” zou kunnen leren zien? Je hoeft niet meteen over alles te oordelen, maar leer eerst om zonder oordeel naar de dingen te kijken. Je kunt zien en herkennen dat andere mensen – net als ik – gedragen worden door verhalen. Zo kun je andere mensen ontmoeten of mensen op een andere manier ontmoeten.

Ik kan het ook in christelijke termen zeggen: God houdt van alle mensen. Hoe moet ik dan andere mensen ontmoeten? Moet het niet zonder geheime proselitisme en zonder oordeel? Elk volgt zijn eigen verhaal. Ik hoef het niet eens te zijn met je verhaal als ik het wil eren als “jouw verhaal”. Misschien heb ik bewust voor een bepaald verhaal gekozen. Misschien ben ik gewoon opgegroeid in een bepaald verhaal. Alle mensen leven volgens de verhalen in hun eigen hoofd. We hebben geïnternaliseerde perspectieven. Het woord perceptie in het Duits laat ook goed zien dat we iets als “waar” accepteren. Onze waarneming is gebaseerd op een verhaal. Wat is het verhaal van de ander?

Iedereen die sekteachtige structuren wil verlaten of het gebrek aan vrijheid van fanatieke structuren heeft ervaren, kan zich realiseren dat er een nieuw verhaal verteld moet worden. Hierdoor kan er een verandering van richting plaatsvinden.

We vertellen elkaar verhalen

Elke leer of doctrine, elke benadering van theologie vertelt een verhaal. Verhalen zijn dus niet alleen de Bijbelse verhalen zelf, of verhalen die mensen elkaar vertellen buiten de Bijbel om, maar het zijn ook verhalen over de Bijbel en wat erin staat. We vertellen elkaar deze verhalen omdat ze ons helpen in het leven en ons een perspectief geven.

Verhalen brengen een boodschap over. Het woord “evangelie” betekent letterlijk “goed nieuws”. Dit laat precies zien waarom het werkt: een verhaal dat de aandacht trekt omdat het “goed” is. Hiertegenover staat “slecht nieuws” als “slecht nieuws”. Of het nu evangelie of goed nieuws is, beide ideeën komen uit de Bijbel. Natuurlijk zijn er ook andere verhalen die in de Bijbel worden verteld.

In deze context is het de moeite waard om te vermelden dat God zelf spreekt. Als er staat “En God zei: ‘Laat er licht zijn! En er was licht” (Gen 1:3), dan is dit een sprekende God. Deze uitspraak maakt ook deel uit van een verteld verhaal. Dit verhaal laat op indrukwekkende wijze zien dat gesproken woorden iets creëren en het eerste dat hier wordt gecreëerd is licht. Wat kunnen we hiervan leren?

We kunnen ook denken aan het verhaal van Elisa, waarin hij het volgende vertelt: “En hij ging vandaar op naar Bethel; en terwijl hij opging langs de weg, kwamen er kleine jongens uit de stad, die hem bespotten en tot hem zeiden: Kom hier, kale. Kom hier, kale!” En hij draaide zich om en keek naar hen en vervloekte hen in de naam van Jahweh. Toen kwamen er twee beren uit het bos en scheurden tweeënveertig kinderen van hen af.” (2Koningen 2:23-24). Wat moeten we van zo’n verhaal denken? Wat je er ook van vindt, het is een verteld verhaal. Dit is geen oordeel, maar een waardevrije verklaring. Dit zou een eerste stap zijn naar meer begrip. Dit verhaal is niet goed volgens de huidige opvattingen, maar het blijft een verteld verhaal. Welke aspecten kun je uit dit verhaal halen? Waarom en met welk doel werd het verhaal opgeschreven en verteld? Dergelijke vragen kunnen worden onderzocht. Dit geldt zelfs, of vooral, als het op het eerste gezicht een beetje vreemd lijkt.

We vertellen elkaar verhalen omdat we leren door verhalen. Het is gemakkelijk om een moraliserende interpretatie te maken van het verhaal van Elisa hierboven. Maar misschien gaat het over iets anders. Daar kun je over nadenken. Verhalen kunnen en moeten aanzetten tot nadenken. Dit geldt ook voor de verhalen en ideeën die je vanaf de kansel hoort.

Als we het zwart-wit denken even achterwege laten, kunnen we misschien erkennen dat “verhalen vertellen” deel uitmaakt van onze menselijkheid. Zou dit een reden kunnen zijn waarom de Bijbel ook verhalen vertelt?

Verhalen als hulpmiddelen

Het is opvallend hoe graag mensen naar verhalen luisteren. Als je een goed verhaal hebt, kun je bijna altijd rekenen op een publiek. Verhalen worden op veel verschillende manieren verteld. Hieronder vallen preken, boeken en films. Elk type kunst vertelt een verhaal op zijn eigen manier. Goede verhalen vertellen boodschappen die geen verdere uitleg nodig hebben. De uitleg maakt deel uit van de verhalen. Je kunt aan het onderwerp werken door je met de verhalen bezig te houden. Verhalen zijn hulpmiddelen om begrip te bevorderen.

Zelfs de Bijbel vertelt en gebruikt verhalen die buiten het Bijbelse verhaal vallen. Zo vertelt Jezus het verhaal van de rijke man en Lazarus. Dit is een gelijkenis en wordt vaak ten onrechte gebruikt als beschrijving van de hel. Het hele verhaal is een volksverhaal, waarbij de zelfingenomen schriftgeleerden zichzelf in de “schoot van Abraham” wanen, terwijl de mensen, voor wie zij eigenlijk verantwoordelijk zijn, aan hun lot worden overgelaten. Jezus keert de betekenis om en schudt zo het zelfbeeld van veel religieuze tijdgenoten door elkaar. Het verhaal is een parabel, geen journalistiek verslag uit de hel. De Bijbel heeft verschillende van dit soort culturele verwijzingen, die op geen enkele manier als “Bijbelse waarheid” gebruikt kunnen worden, maar des te belangrijker zijn als hulpmiddel om een boodschap over te brengen.

Religie en politiek

Religie kan ook worden misbruikt voor manipulatie. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren in de politiek. De politiek zelf leeft ook van de verhalen die we elkaar vertellen (het partijprogramma). Sommige mensen staan meer open voor religie dan voor politiek. Politiek verkopen als religie is niets meer dan een ideologisering van bepaalde ideeën met het oog op manipulatie. Het Amerikaanse evangelicalisme wordt bijvoorbeeld sterk gekenmerkt door een verband tussen politiek en religie. Ideologisering heeft religie misbruikt. Je kunt natuurlijk aanvoeren dat dit niets met geloof te maken heeft. Dat is natuurlijk waar. Dit artikel gaat echter over het begrijpen van het belang van verhalen. Verhalen zijn menselijk. Daarom functioneren ze in een verkeerd toegeëigende religie en ook in de politiek.

Je kunt mensen vragen welke verhalen hun leven kenmerken. Ze verwijzen vaak naar de kerk, de partij, de religieuze gemeenschap, die worden gezien als betekenisgevers. Maar dat is niet genoeg antwoord. Op dit punt kun je je blijven afvragen welke verhalen erachter schuilgaan. Welke verhalen kenmerken de kerk, de partij en de religieuze gemeenschap? De vraag naar motieven en beweegredenen biedt een interessant inzicht.

Het zijn de verhalen die we elkaar vertellen die ons een gevoel van verbondenheid, identiteit, vooruitzicht en zelfbeeld geven. Daarom willen velen graag bij een kerk horen, maar willen anderen graag bij een voetbalclub horen of helemaal opgaan in het gezin. Ze herkennen vergelijkbare menselijke mechanismen, ook al zijn de situaties waarin dit wordt ervaren fundamenteel verschillend. Dit kan worden herkend: Elke groep cultiveert en vertelt zijn eigen verhaal.

Verhalen kunnen ons uitleggen waarom of waarom we iets geloven en doen. Onze levens worden in een grotere context geplaatst. Het is nuttig om te begrijpen welke verhalen we willen geloven en wat dat met ons doet. Ik zag onlangs een film die deze mechanismen op indrukwekkende wijze demonstreert.

“De fundamentalisten in het zuiden”

Dit jaar verscheen het tweede deel van een nieuwe verfilming van “Dune” van de Canadese regisseur Denis Villeneuve. De film is gebaseerd op de cultroman “Dune” van Frank Herbert, die voor het eerst werd gepubliceerd in 1965. Er zijn verschillende boeken geweest, nu tientallen boeken, en er zijn al verschillende verfilmingen geweest. Deze nieuwe serie schrijft om verschillende redenen filmgeschiedenis.

Waarom vertel ik je dit? Film is een van de vele manieren om een verhaal te vertellen. Het zit vol met zijn eigen esthetiek, filosofie en behandelt vele aspecten van samenleven. In het tweede deel worden religie en politiek en hun verbanden in het bijzonder geanalyseerd. Ik kan iets leren van zulke verhalen, zelfs als ik niet alles geloof of denk dat ik het moet volgen. Dat is het verschil met een afwijzing van alles wat niet in de Bijbel beschreven staat.

In deze film is de hoofdpersoon Paul Atreides een soort blanke messias in een multiculturele omgeving. Hij wordt gestileerd als een projectievlak voor religieuze fanatici. Ze worden de “fundamentalisten in het zuiden” genoemd. Zijn ze goed of niet goed? Dit wordt niet beantwoord, maar je krijgt wel inzicht in hoe religieuze idealen werken en hoe mensen zich toewijden aan religieuze ideeën. Het is duidelijk dat deze fundamentalisten in het Zuiden een geloofskracht hebben die hen verenigt. De term “fundamentalist” is geen eer. Het is nogal problematisch. Politiek gezien is deze groep echter van aanzienlijke omvang, wat de manipulatie van de fundamentalisten bijzonder waardevol maakt. Wat zijn de ideeën om deze mensen te bereiken?

Er zijn al veel video’s over de filosofische aspecten van deze film. Enkele inzichten:

Verhalen vertellen

Wat deze film op briljante wijze laat zien is de ideologische en manipulatieve kant van religie en politiek. Hierachter zitten veel eenvoudigere mechanismen zoals de honger naar macht. In positieve zin gaat het echter om meer dan alleen de vervulling van Hollywood-fantasieën. Goed en kwaad zijn thema’s, maar het wordt geschetst als een ontwikkeling waarin mensen voortdurend beslissingen moeten nemen. Het raakt aan talloze andere onderwerpen, zoals ecologie, religie, politiek, macht, geweld, liefde en nog veel meer.

Vanwege al deze dingen is de film niet “goed” in de zin van evangelisch zwart-wit denken. Daar is de film te complex voor. Maar het is een buitengewone vertelling. De film past in onze tijd, ook al is het boek 60 jaar geleden geschreven. Dat alleen al is verbazingwekkend. Het gaat niet over theologie, maar over ervaringen, ideeën, sociale structuren en een visie op de toekomst. Er zijn verrassend veel parallellen met theologie en geloof.

Hier is een gedachte-experiment: Als we ons leven in deze wereld, onze taken ten opzichte van anderen als verhalen zien, hoe willen we deze verhalen dan vormgeven?

Verdieping

• Hoe zit het met onze eigen geschiedenis – vanuit welk perspectief wil je je eigen geschiedenis zien?
• Hoe zit het met de geschiedenis van de mensen om ons heen – vanuit welk perspectief willen we daarmee omgaan?
• Wat voor verhalen zou je jezelf willen vertellen – en waarom?