Wat is waarheid?

Toen Jezus voor Pilatus verscheen en door Pilatus werd ondervraagd, antwoordde Jezus met de eenvoudige opmerking “U zegt het”, met de nadruk op “u”. Pilatus antwoordt met de retorische vraag “Wat is waarheid?”. Er staat al een artikel over deze uitspraak op deze website, die ik hier graag aanbeveel om te lezen.

Er zijn echter nog andere aspecten aan het populaire begrip van waarheid. Er zijn filosofische aannames dat waarheid alleen persoonlijk kan zijn en nooit absoluut. Hier kan veel tegenin worden gebracht, vooral omdat geen enkele gemeenschap of samenleving kan bestaan zonder algemeen erkende waarden. Maar dat is een andere discussie. Ik wil er alleen op wijzen dat sommige mensen waarheid als subjectief beschouwen. Hoewel er sprake is van subjectiviteit, wordt hier de omgekeerde conclusie getrokken dat er “dus” geen absolute waarheid bestaat.

Anderen houden echter vast aan de “absolute” waarheid, wat meestal alleen hun eigen begrip betekent. Dit geldt ook in het bijzonder wanneer er naar de Bijbel wordt verwezen. “Wat waar is, is wat ikzelf of wat mijn gemeenschap rechtvaardigt met de Bijbel.” Dit is een beperkt begrip van waaruit universaliteit wordt verondersteld, die er eerst op werd geprojecteerd. Dat is een cirkelredenering.

Letterlijk waar?

Als gevolg van de doctrine van mondelinge inspiratie wordt vaak beweerd dat de Bijbel “letterlijk” gelezen moet worden en “letterlijk” waar is. Dat is onzin, want vaak werkt het helemaal niet. Mensen projecteren deze visie op de Bijbel en geloven vervolgens dat dit door de tekst wordt bevestigd. Dat is echter niet het geval, wat gemakkelijk te zien is.

In Rechters 9 wordt een gelijkenis over bomen verteld. Het is de gelijkenis van Jotam:

“En het werd aan Jotam gerapporteerd. En hij ging op de top van de berg Gerizim staan, verhief zijn stem, schreeuwde het uit en zei tegen hen: Luister naar mij, burgers van Sichem, en God zal naar jullie luisteren!

Eens gingen de bomen een koning over hen zalven en zij zeiden tegen de olijfboom: “Wees koning over ons! En de olijfboom zei tegen hen: “Moet ik mijn vetheid opgeven, die goden en mensen in mij prijzen, en over de bomen gaan zweven? Toen zeiden de bomen tegen de vijgenboom: “Kom, wees koning over ons! En de vijgenboom zei tegen hen: “Moet ik mijn zoetheid en mijn goede vruchten opgeven en over de bomen gaan zweven? Toen zeiden de bomen tegen de wijnstok: “Kom, wees koning over ons! En de wijnstok zei tegen hen: “Moet ik mijn most, die goden en mensen verrukt, opgeven en boven de bomen gaan zweven? Toen zeiden alle bomen tegen de braam: Kom, wees koning over ons! En de bruyère zei tegen de bomen: “Als jullie mij in waarheid tot koning over jullie willen zalven, kom, vertrouw je toe aan mijn schaduw; maar zo niet, laat dan vuur uit de bruyère komen en de ceders van Libanon verteren.”
Rechters 9:7-15

De vraag is nu wat de waarheid is. Praten bomen? Moet dit verhaal uit de Bijbel “letterlijk” gelezen worden, alsof het plantenrijk hier correct beschreven wordt? Nauwelijks. Deze en vele andere verhalen gebruiken beelden om een waarheid over te brengen, maar het beeld is nooit het onderwerp. Dit is een voorbeeld van hoe de waarheid alleen in woorden kan worden beschreven. Het gaat niet om de letter, maar om de geest (2 Korintiërs 3:6). Als we niet eens taal kunnen interpreteren, hoe kunnen we de verklaring dan begrijpen?

Waarheid wordt aangeraakt door taal, maar mag niet verward worden door taal, net zoals waarheid niet verward mag worden door mijn persoonlijke begrip. Wat hier nodig is, is gezonde differentiatie en bescheidenheid. Dit kan worden ontwikkeld in een gedeelde leercultuur.

Valse veiligheid

Er is vaak een verlangen naar betrouwbaarheid. Zij die geloven willen zekerheid. Zo weet ik het tenminste van mezelf. Maar ik moest leren erover na te denken. Het is niet ongewoon om te vechten voor een vals gevoel van veiligheid. Mensen praten over waarheid, maar ze bedoelen veiligheid. Het is een onzalige combinatie van een verlangen naar veiligheid en een zogenaamde absolute waarheid. Dat kan ik begrijpen, maar de twee dingen zijn verschillend.

Waarheid in absolute zin hoeft niet te zijn “wat ik zelf geloof dat waar is”. Dan zou de waarheid gewoon de functie van mijn hersenen zijn. Eén kenmerk van waarheid zou echter universaliteit zijn, die niet afhankelijk is van overeenstemming. Deze universaliteit gaat mij echter boven de pet. Ik maak deel uit van de werkelijkheid, niet van “de” werkelijkheid. Mijn realisatie is op zijn best een fractie en daarom subjectief. Dit doet niets af aan het idee van absolute waarheid en betrouwbaarheid, maar mijn begrip is fragmentarisch.

Als ik mijn beperkte begrip verwar met de absolute waarheid, dan heb ik een probleem. Dit geldt ook wanneer ik de Bijbel als absolute waarheid presenteer en deze te vuur en te zwaard verdedig. Dit is een ontwijkende manoeuvre. Hier verberg ik slechts mijn gebrek aan begrip van de Bijbel en beweer ik dat de Bijbel absoluut is en dat daarom mijn oordeel juist is. Het is een beetje zoals voortdurend roepen “De Heer zegt! De Heer zegt!” terwijl Hij niets heeft gezegd en je alleen maar je eigen onzekerheid aan het bedekken bent – super vroom vermomd.

Het kan heel bedreigend zijn om je beperkingen in begrip te realiseren. Alleen degenen die de moed hebben om te kijken, zullen ervan leren. Dat heet nederigheid. Het is de moed om jezelf en je eigen begrip niet in het middelpunt te plaatsen als absolute waarheid, maar om jezelf eerlijke en open vragen toe te staan voor een beter begrip.

Hier is de echte zekerheid: sta jezelf niet toe om alles te weten en ervaar jezelf tegelijkertijd als geliefd door God. Misschien op een manier zoals Paulus het beschrijft:

“Verheugt u altijd in de Heer! Nogmaals wil ik benadrukken: Verheugt u! Laat uw vrijmoedigheid aan alle mensen bekend zijn: De Heer is nabij! Wees nergens bezorgd over, maar doe in alles uw verzoeken aan God in gebed en dankzegging. Dan zal de vrede van God, die alle verstand te boven gaat, uw harten en gedachten bewaken als in een vesting in Christus Jezus.”
Fil 4:4-7

Met deze uitnodiging getuigt Paulus van wat hij begrijpt. Het is heel praktisch omdat het begint met denken. Zijn levenshouding is de geloofshouding waarmee hij vooruit gaat. Het is niet zo dat hij alles als “veilig” categoriseert, maar hij heeft vertrouwen in God dat Hij het zal doen. Veiligheid komt van de relatie, niet van een valse zekerheid. Het is een begrip waarmee Hij vooruit gaat, geen lijst van absolute feiten waarin Hij stopt. Er ligt zelfs een belofte in deze woorden, namelijk dat de vrede van God, die alle gedachten te boven gaat, onze harten en gedachten bewaart als in een vesting in Christus Jezus. Dit is een begrip dat alles afhangt van God en Zijn Christus.

We herkennen hier waar Paulus het over heeft: een positieve oriëntatie van het geloof, gesteund door God en Zijn Christus, niet door de veronderstelde superioriteit van de eigen kennis.

Geloof is altijd subjectief

Geloof is vertrouwen en daarom persoonlijk en subjectief. Mijn begrip is gefragmenteerd, zelfs als de werkelijkheid dat niet is. Differentiatie is de uitweg uit de puinhoop van valse zekerheden. Ontdek vandaag wat goed voor je is, wetende dat je begrip je verder zal brengen in deze wereld en dat de waarheid achter alle dingen nooit wordt aangetast.

Je kunt de Bijbel je op deze reis laten vergezellen, je kunt je uitstrekken naar meer bijbels begrip en er dag na dag waardevolle inzichten uit putten. “De waarheid” is wat je onderzoekt, maar je eigen begrip mag er niet mee verward worden, alsof je alles zelf zou kunnen omvatten. Als ik dat kon, zou ik als God zijn. Daarom: bescheidenheid is aan de orde van de dag. Ik ben subjectief in mijn begrip. God wordt hierdoor niet beïnvloed, wat je ook denkt over God te begrijpen.

Daarom kun je alle misvattingen met een gerust hart achter je laten. Je hebt net iets nieuws geleerd. Reflectie helpt je te herkennen waarom je verder gaat. Je kunt het oude loslaten zonder de Bijbel, God of Jezus overboord te gooien. Het boek is gewoon wat het is: een getuigenis. Het begrip van God en het begrip van wie Jezus is, is ons persoonlijk begrip of het begrip van de gemeenschap waarin ik sta. Dit zijn menselijke inzichten. Ze zijn volstrekt onvolmaakt.

Voorwaarts leven

Je kunt verdere stappen in dit leven zetten zonder de “waarheid” te verliezen, want die zal er altijd zijn. Je kunt “je eigen begrip” echter herzien als je de beperkingen hebt herkend en een betere versie van de beperkingen hebt gevonden.

Eerlijk gezegd kan ik ook niet beweren dat ik alles weet. Maar ik wil nieuwsgierig zijn en klaar om te leren in deze wereld. Ik heb mijn vingers verbrand aan absolute ideeën. Ik probeer deze ervaring vandaag te vermijden, ook al zie ik mezelf dag na dag in deze wedstrijd en span ik mezelf aan voor wat er in het verschiet ligt. Precies zoals Paulus het beschrijft:

“Broeders, ik beschouw mezelf nog niet als iemand die het begrepen heeft. Maar ik doe één ding: ik vergeet wat achter me ligt en reik uit naar wat voor me ligt. Zo streef ik het doel na, de strijdprijs van Gods roeping in Christus Jezus. Laten wij allen die volwassen zijn hiernaar streven; en als je ergens anders over denkt, zal God het je openbaren. Maar in wat we anderen inhalen, moeten we dezelfde gezindheid hebben, om de basisregels te volgen volgens hetzelfde richtsnoer.”
Fil 3:13-16