Geen absolute waarheid

Waarom is het belangrijk om over interpretatie te praten? Omdat er veel christenen zijn die doen alsof ze “de waarheid” in pacht hebben. Dit is niet alleen een probleem voor de mensen zelf, maar ook voor de gemeenschappen waarin ze staan. Er ontstaat een probleem als je denkt in termen van absolute tegenstellingen (zwart en wit). “Waarheid versus dwaling”, “waar versus onwaar”, “geloof versus ongeloof”, “Bijbel versus wetenschap” en dergelijke. Als je dit herkent, kun je de cirkel iets groter tekenen. Want als Jezus “de waarheid” is (daar is toch een Bijbelpassage over?), dan zijn alle andere mensen “onwaar”? Of moeten we het eerder zien als dat sommigen “gered” worden en anderen “voor altijd verloren” gaan? Het christelijke zelfbegrip kan (het is niet overal) bestaan uit een afbakening van alle andere mensen. Je kunt jezelf als christen als “verlicht” zien, terwijl alle andere mensen “in het duister tasten”.

(Waarom wordt er over dat laatste weinig en zelden kritisch gesproken?)

Zulke dingen zeggen kan onmiddellijk weerstand oproepen, omdat sommigen hier lezen dat er volgens mij “geen waarheid bestaat”. Maar dat heb ik niet gezegd of gedacht. Ik denk eerder dat we interpreteren en dat onze interpretaties per definitie onvolledig en onvolmaakt zijn. Hoewel de interpretatie fractioneel is, raakt het geen enkele waarheid omdat de twee verschillend zijn.

Maar hoe je jezelf als christen ziet en hoe je je begrip van de waarheid vormgeeft, staat niet in steen gebeiteld. Het zijn interpretaties die het altijd waard zijn om met een beetje losheid te worden heroverwogen.

Het is de niet-authentieke samensmelting van interpretatie en het concept van waarheid die leidt tot sektarische effecten en krampachtige verdediging. Als we de verwarring tussen interpretatie en waarheid loslaten, brengt dit noch de interpretatie noch het concept van waarheid in gevaar. Deze twee dingen kunnen nu los van elkaar worden gezien.

Het is de niet-authentieke samensmelting van interpretatie en het concept van waarheid die leidt tot sektarische effecten en krampachtige verdediging.

Zij die interpreteren proberen iets te begrijpen. Dit kan persoonlijk zijn, maar het kan ook plaatsvinden binnen het kader van een theologie. Een interpretatie heeft betekenis voor de kerk, de gemeente, voor het begrip van het geloof in het algemeen, voor de kijk op deze wereld en nog veel meer. Persoonlijke ideeën zijn niet verkeerd alleen omdat ze persoonlijk zijn. Onze interpretatie is slechts wat we als mensen kunnen en zouden moeten doen – en dat maakt het volledig onvolmaakt. Tegelijkertijd zijn interpretaties onvermijdelijk als we in deze wereld willen leven.

Wie de wereld rondreist met open ogen, beschrijft wat hij onderweg ziet. Alleen degenen die voortdurend met een vakantiefolder van de bestemming voor hun ogen lopen, zien het huidige landschap over het hoofd. De Bijbel is geen vakantiefolder van de bestemming alleen, maar geeft ons een getuigenis met uitzicht in deze wereld. Als je niet wilt struikelen op het wandelpad, moet je leren om te blijven kijken waar je je voeten neerzet. Zij die zo lopen, interpreteren het pad. Interpretatie is essentieel.

In de context van theologie is dogmatiek de poging om de betekenis (bijvoorbeeld van thema’s in de Bijbel) te achterhalen en samen te vatten. Dogmatiek is interpretatie. De dogmatiek is dus niet gebrekkig, maar alleen menselijk. Het is belangrijk, maar ook zoekend, afwijzend, accepterend, vormend. Dogmatiek is in essentie, en in de beste zin, een uitdrukking van een leercultuur.

Dogmatiek is in essentie, en in de beste zin, een uitdrukking van een leercultuur.

Interpretatie en dogmatiek worden problematisch wanneer ze samensmelten met het begrip van de waarheid. Want dan wordt dogmatiek verheven tot waarheid en waarheid zelf beperkt tot interpretatie.

Veel kerken en gemeenschappen hebben een uitgesproken dogmatisme of op zijn minst een opvatting over de waarheid. Hiermee wordt bedoeld dat ze interpretaties hebben. Als deze samensmelten met de concepten van waarheid, dan worden de overtuigingen rigide en kunnen ze niet langer getest worden. In dit geval worden dogmatiek (interpretatie) en waarheid schaamteloos door elkaar gehaald en treden ontsporingen op.

Voorbeeld: Een uitspraak als “Als je niet in de Drie-eenheid gelooft, ben je geen echte Christen” is een dogmatische bewering vermomd als “waarheid”. Hier wordt dogmatiek (“Drie-eenheid”) verward met een neutrale waarheid. De Bijbel wordt meestal verondersteld een gezaghebbende bron van waarheid te zijn, maar juist daarin ontbreekt elke verwijzing naar een Drie-eenheid. Het resultaat is dat dogma’s in de bovenstaande verklaring tot waarheid worden verheven. Het gaat dus niet om de waarheid, maar om het dogma, om de interpretatie die als waarheid wordt opgelegd. Waarom werkt het dan? Het gaat om macht. De vraag naar de waarheid gaat verloren in een zelfingenomen aanspraak op macht.

Hier, op deze website, streef ik ook naar interpretatie. Dit is natuurlijk niet perfect. Je krijgt veel vrijheid van denken als je interpretatie en waarheid van elkaar scheidt. Er zit ook nuchterheid in, omdat je je eigen conclusies (en die van andere mensen) niet als absolute waarheid naar voren schuift.

Levende interpretatie leidt tot een lerende cultuur

Als men de interpretatie loskoppelt van het concept van waarheid in het begrip, kan men speelruimte krijgen. Deze marge is een serieuze zaak. Het gaat erom dat je mag denken, dat je mag onderzoeken en niet alleen binnen bekende paden mag lopen. Wie zich bewust is van het tekort van zijn eigen gedachten, kan er op een nieuwsgierige en lerende manier mee omgaan. Een lerende cultuur heeft die vrijheid nodig. Binnen het kader van een christelijke leercultuur is het een kwestie van in het reine komen met je eigen geloof, je geïnternaliseerde ideeën, maar ook in het reine komen met de Bijbel en, als een levend gevolg daarvan, ook met de wereld waarin we leven.

Een lerende cultuur is niet gevaarlijk. Als ik dit zeg, denk ik aan veel gesprekken waarin mensen een directe angst voor een open leercultuur hebben geuit. Dit zijn dezelfde mensen die graag een “absoluut bindende waarheid” claimen omdat dit het leven vereenvoudigt. Ik begrijp de wens om te vereenvoudigen. De wereld is echter complex. Daarom zijn er ook mensen nodig die met nieuwsgierigheid naar complexiteit kijken. Dit geldt zowel voor geloofsvragen als voor alle andere vragen. Een leercultuur is moedig en noodzakelijk, zelfs als niet iedereen meedoet.

Moed om te interpreteren is belangrijk, net als het afwegen van elke conclusie. Hij die afweegt, interpreteert opnieuw. In een goede communicatie kun je proberen om de initiële standpunten te schetsen en de redenen te noemen waarom je tot dit of dat standpunt bent gekomen.

• Heb ik een gevestigde doctrine (wat betekent dat?)?
• Wil ik de Bijbel opnemen in mijn overdenkingen? (Hoe?)
• Welke (taalkundige/archeologische/logische/etc.) argumenten gebruik ik?
• Begrijp ik de argumenten die mijn gesprekspartner gebruikt?
• Communiceer ik mijn basiskennis en vereisten met mijn collega?

Mensen hebben de neiging om zekerder van hun mening te zijn naarmate ze minder weten (Dunning-Kruger effect). Een gedifferentieerde kijk zal zich daarom niet presenteren als “de waarheid”, maar eerder uitnodigen tot verdere reflectie.

Dogmatiek, dogma’s, overtuigingen en “de waarheid

Je kunt niet altijd voor alles openstaan, omdat we niet elke dag alle levens- en geloofsvragen opnieuw kunnen stellen. Logischerwijs bouwen we ons begrip van de wereld op in vele kleine individuele stappen. Deze individuele stappen zijn het beste wat we op dit moment kunnen zien. Het zijn zoiets als werkhypotheses die we in het dagelijks leven testen. Ik denk dat dit ook geldt voor geloofskennis.

Dogma’s, dogma’s en overtuigingen zijn nuttig op ons pad, leiden onze gedachten in bepaalde richtingen, helpen ons dingen te herkennen. Maar is het “de waarheid” of eerder een “menselijke interpretatie”? Een duidelijk onderscheid maken tussen de twee is een gezonde vaardigheid. Wat ik voor ogen heb met deze website en deze posts is een open leercultuur. Natuurlijk geef ik deze teksten vorm met mijn interpretaties. Ik neem bewust evangelische ideeën over. Ik doe dit om drie redenen:

1. ten eerste omdat ik ze goed ken en
2. ten tweede omdat het veel mensen aangaat en
3. ten derde omdat er bruggenbouwers nodig zijn.

Als bruggenbouwer wil ik mensen aanmoedigen om hun eigen weg te gaan, om hun eigen interpretaties te maken, om de Bijbel zelf te lezen, om opnieuw na te denken over geïnternaliseerde overtuigingen. Want daarmee vervullen we niet alleen onze menselijkheid, maar ook ons christendom, ons geloof.

Paulus roept op tot differentiatie als hij aan de Filippenzen schrijft:

“En daar bid ik voor,
dat jullie liefde nog meer en meer mag overvloeien in kennis en alle gevoeligheid ervoor,
dat je onderzoekt wat essentieel is,
opdat jullie oprecht en onberispelijk zullen zijn op de dag van Christus,
gevuld met de vrucht van gerechtigheid,
die door Jezus Christus is, tot eer en lof van God.”
Fil 1:9-11

Paul beschrijft zowel een proces als motivaties en kenmerken van een gedifferentieerd debat. We mogen daar ruimte aan geven. Als we onze visie echter tot “de waarheid” verklaren, getuigen we dat we nog steeds onbekende landschappen kunnen ontdekken die ontbraken in onze vakantiebrochure.

Gesprek

• “Elk geloof is een werkhypothese.” Bespreek.
• Noem 5 dingen waarop je geloof gebaseerd is (niet: waar je geloof uit bestaat!). Bespreek.
• Leg dezelfde lijst (hierboven) voor aan een ongelovige. Luister naar wat hij zegt. Zit er iets achter?
• Wat is de waarde van de Bijbel voor jou? Beschrijf in twee zinnen.
• Wat wil je hierna interpreteren?