Geen succesformule

Een gezonde bijbelse reflectie kijkt altijd eerst naar elke tekst in zijn eigen context. Als je dit niet doet, worden de woorden gemakkelijk verkeerd geïnterpreteerd. Dat is ook wat er gebeurt met dit vers. Twee dingen worden hier vaak verondersteld die niet eens in de tekst worden genoemd:

1. Je hebt er twee nodig, dan is Jezus er ook (en met drie wordt het echt gezellig)
2. Dit is een uitspraak over de kerk (omdat we Jezus hebben gehuurd)

Beide aannames zijn fout. Dit is noch een formule volgens welke Jezus aanwezig is vanuit twee deelnemers, noch een beschrijving van de congregatie van vandaag. Dit kun je zien aan de hand van een paar vragen.

Over het eerste punt: wordt hier geïmpliceerd dat Jezus niet bij je is als je alleen bent? Zijn er minstens twee mensen nodig voordat Jezus zegt: “Nu is het voor mij de moeite waard om erbij te zijn”? Je zult dit waarschijnlijk ontkennen, waarna het vers onmiddellijk wordt gerelativeerd. Het zal ons intuïtief duidelijk zijn dat dit geen succesformule is voor een gemeenschap, noch een magische formule om Jezus in beweging te krijgen.

Het zal ons intuïtief duidelijk zijn dat dit niet een soort succesformule voor gemeenschap is, noch een toverformule om Jezus in beweging te krijgen.

Het tweede punt is ook gemakkelijk te beantwoorden. Over het algemeen wordt aangenomen dat de kerk pas in Handelingen begint. Daarvoor was er geen kerk waarin gelovigen uit de volken een plaats hadden. De huidige passage is geschreven vóór het kruis en Jezus heeft eerder heel specifiek verklaard dat Hij exclusief naar de verloren schapen van het huis van Israël was gestuurd (Mat 15:24). Er was echt geen sprake van een hedendaagse gemeente van alle naties. Je kunt deze tekst niet zomaar naar eigen goeddunken interpreteren. Niet overal waar “Jezus” op staat, staat ook “de kerk van vandaag”. Meer hierover in het artikel “Jezus en Paulus – zeggen ze hetzelfde?”.

Het probleem met zo’n populaire uitspraak is niet alleen dat mensen de tekst verkeerd interpreteren, maar ook dat ze de tekst niet begrijpen. De oorspronkelijke betekenis is verloren gegaan en daarmee een stuk rijkdom.

Waarom gebeurt dit echt?

Het gaat over een berisping

Als we de uitspraak in zijn context willen begrijpen, moeten we de context erbij betrekken. Dan leest dit verhaal heel anders.

“Indien dan uw broeder zondigt, ga heen en verlos hem tussen u en hem alleen. Als hij naar je luistert, heb je je broer gewonnen. Maar als hij niet naar je luistert, neem er dan nog een of twee mee, zodat elke rechtszaak door twee of drie getuigen wordt vastgesteld. Maar als hij niet naar hen luistert, zeg het dan tegen de geroepen gemeente; als hij ook de geroepen gemeente niet gehoorzaamt, laat hem dan voor jullie net zo zijn als een van de volken of een tollenaar.
Voorwaar, Ik zeg jullie: Wat jullie op aarde binden, zal in de hemel gebonden zijn, en wat jullie op aarde losmaken, zal in de hemel losgemaakt zijn.
Voorwaar, Ik zeg u nogmaals: Indien twee van u hier op aarde het eens zijn in het vragen van iets, zal het u gegeven worden door Mijn Vader in de hemelen; want waar twee of drie in Mijn Naam vergaderd zijn, daar ben Ik in hun midden.”
Mt 18,15-20

Deze sectie gaat niet over willekeurige onderwerpen, maar de uitspraken horen bij elkaar. De zojuist geciteerde passage hoort bij een gesprek tussen Jezus en Zijn discipelen dat het hele hoofdstuk 18 beslaat. De oorspronkelijke vraag van de discipelen in dit gesprek gaat over het “koninkrijk van de hemel” en het antwoord van Jezus past in deze specifieke context (Mt 18:1). Met Jezus’ verkondiging ervoeren de discipelen als het ware een begin van het komende messiaanse koninkrijk. Dat is de context en deze verzen horen daar ook bij.

Logischerwijs gaat het niet alleen om toekomstdromen, maar ook om praktische zaken. “Als nu uw broeder zondigt” is zo’n verwijzing. Het gaat over het gemeenschapsleven. Wat te doen als er problemen zijn, als iemand “zondigt” en ongezond gedrag vertoont? Dan geeft Jezus een aantal praktische adviezen voor de bescherming van alle mensen. Het gaat over een berisping:

1. Een “broeder” (iemand uit de gemeenschap) zondigt. Je ziet het gedrag dat niet in orde is (Mt 18:15)
2. Ga privé naar hem toe en praat met hem. Dit is de eerste stap (Mt 18:15)
3. Als je broer niet reageert, praat dan opnieuw, maar neem één of twee getuigen mee (“waar twee of drie …”). Mt 18,16)
4. Als je broer nog steeds niet reageert, breng de zaak dan voor de kerk (Mt 18,17).
5. Als je broeder ook niet reageert op het oordeel van de hele gemeente, dan moet hij beschouwd worden als een van de volken (niet Israëlisch volk) of als een tollenaar (Mt 18,17). Ze hebben zich hiervan gedistantieerd. Dit laat ook op indrukwekkende wijze zien dat dit niet over de gemeenschap van vandaag gaat.
6. Het oordeel zal nu gelden, zowel in de hemel als op aarde. Jezus legt de verantwoordelijkheid bij het individu, dan bij een deel van de gemeente en dan bij de hele gemeente. (Mt 18,18)
7. God zal deze gezamenlijke beslissingen bevestigen, niet omdat mensen onfeilbaar zijn, maar omdat hier pragmatische oplossingen worden gezocht, met Gods werk voor ogen (Mt 18,19).
8. (nu komt de reden) … Want waar twee of drie vergaderd zijn in Mijn Naam, daar ben Ik in hun midden.

Het thema is berisping in de gemeenschap en hoe dit aan te pakken. Als je iets ziet dat niet goed is, moet je eerst persoonlijk langsgaan. Als dat niet werkt, moet je teruggaan met één of twee getuigen. Als de broeder zelfs daar ontsnapt, gaat het naar de volgende en laatste instantie: de gemeenschap. Als het gedrag niet gecorrigeerd wordt, moet deze persoon beschouwd worden als “buiten het volk Israël”. De Joodse gemeenschap in Jeruzalem, die wachtte op de vestiging van het messiaanse koninkrijk, had geen contact met niet-joden. Contact met vrome proselieten werd zelfs vermeden. Dit blijkt onder andere uit het verhaal van Petrus en Cornelius (Handelingen 10), waar Petrus zich hevig verzet tegen het contact met een proseliet.

Dit is een soort gemeenschapsdiscipline. Dat God en Jezus nu solidair zijn met de besluiten van de gemeente is hier de verklaring. Dat is buitengewoon. De aanpak is heel bewust. Er zijn verschillende stappen nodig. Uiteindelijk moet de beslissing echter net zo geldig zijn voor de mens als voor God.

Dus niemand wordt hier lichtzinnig uit beeld gemanoeuvreerd. Men probeert de persoon die de aandacht had getrokken door zijn gedrag (niet: andere doctrine!) voor zich te winnen. Maar als iemand besluit om afstand te nemen van iemand met verkeerd gedrag, dan is dat prima. Je kunt dus niet opstaan en zeggen dat dit gewoon een “menselijke” beslissing is die direct kan worden aangevochten, maar het is een pragmatische beslissing die met instemming van meerdere mensen is genomen. Dat is van toepassing.

“Als twee van jullie hier op aarde het eens zijn in het vragen om iets, zal het hun gegeven worden door Mijn Vader in de hemelen”. Het moet nu duidelijk zijn dat het niet gaat over vragen of verzoeken, maar dat het gaat over de extreem moeilijke beslissing om iemand te berispen en daarbij misschien gedwongen te worden om een pijnlijke stap te zetten en afstand te nemen. Houd moed! Jezus is er in zo’n geval. Hij is dan in het midden onder ons. Je kunt rekenen op Gods leiding, zelfs als alles niet gemakkelijk is. In dit gedeelte staat de gemeenschap centraal. Een dergelijke beslissing wordt genomen met de gemeenschap in gedachten.

Twee of drie

De uitdrukking “twee of drie” komt voor in zowel het Oude als het Nieuwe Testament. Paulus schrijft bijvoorbeeld:

“Accepteer tegen een ouderling geen beschuldiging, behalve op basis van de getuigenis van twee of drie getuigen.”
1Tim 5,19

Deze “twee of drie” moeten dienen dat “alleen met meerdere getuigen” een verklaring kan worden afgelegd. Dit is nodig omdat individuen anders oorlog gaan voeren tegen sommige ouderen. Ik heb dit zelf verschillende keren meegemaakt en kan daarom beamen dat deze uitspraak van Paulus aan Timoteüs heel logisch is.

Paulus herhaalt verwijzingen die al bestonden in de Tenach (het Oude Testament):

“Op de getuigenis van twee of drie getuigen, zal hij die sterft ter dood gebracht worden. Hij mag niet gedood worden op basis van de getuigenis van één enkele getuige.“
Deut 17:6

“Een enkele getuige zal tegen niemand opkomen voor enige ongerechtigheid, of voor enige zonde, voor enige overtreding die hij begaat. Alleen op basis van de verklaringen van twee getuigen of op basis van de verklaringen van drie getuigen is een zaak geldig.“
Deut 19:15

Dit is precies wat er werd gezegd in het Evangelie van Matteüs, zoals eerder geciteerd:

“Maar als hij niet naar je wil luisteren, neem er dan nog een of twee met je mee, zodat elke rechtszaak kan worden vastgesteld door de mond van twee of drie getuigen.”
Mt 18,16

Dit heeft niets te maken met gemeenschap in sociale of spirituele zin. Het gaat om getuigenis en om voorzichtig omgaan met een moeilijke zaak in de gemeenschap.

Gaat het uiteindelijk niet om de gemeenschap?

Maar gaat het niet ook over gemeenschap? Nee, niet volgens de context. Dat moet je er eerst in lezen.

Er zijn echter vragen over gemeenschap vanuit de Joodse traditie. In het boek “The Life and Times of Jesus the Messiah” beschrijft Alfred Edersheim, een Jood uit Boedapest, de Joodse achtergrond van de evangeliën. Dat is heel interessant. Over Matteüs 18:20 noemt hij (boek ii, pagina 124) een passage uit de Misjna (Ab. iii.2) en de Talmoed (Ber. 6a), en op basis van Maleachi 3:16, dat – waar twee of drie samenkomen en met de Tora twisten, de Shechinah (de glorie van God) onder hen is. Op deze manier probeert men het woord te traceren en te interpreteren door er een nieuwe betekenis aan te koppelen. Merk echter op dat deze manier van kijken naar de Bijbel heel anders is dan bijvoorbeeld gebruikelijk is in evangelische kringen.

In hetzelfde gedeelte vermeldt Edersheim dat in de Joodse traditie geenszins werd geconcludeerd dat men zich alleen moest redden zonder Gods aanwezigheid. Gebaseerd op Klaagliederen 3:28 en Exodus 20:21, erkenden mensen dat God aanwezig is, zelfs als ze alleen zijn. Hij zal dan ook aanwezig zijn en de persoon zegenen.

Verdieping

• Alfred Edersheim, Het leven en de tijd van Jezus de Messias (PDF/HTML)
• Alfred Edersheim (Wikipedia)