Aan het begin van de 17e eeuw werd een roman gepubliceerd die een verhaal vertelt dat vandaag de dag nog steeds bekend is. We hebben het over “Don Quichot de la Mancha”, geschreven door de Spaanse auteur Miguel de Cervantes Saavedra. Dit verhaal gaat over een edelman van het platteland die zijn ridderromans leest en al snel geen onderscheid meer kan maken tussen fictie en waarheid. Hij ziet zichzelf als een ridder en moet ten strijde trekken voor glorie en eer en voor de bevrijding van anderen. Hij neemt de naam Don Quichot aan en stort zich in merkwaardige avonturen waarin hij het opneemt tegen fictieve vijanden. Het komt dus ook neer op een strijd tegen windmolens.

Zelfbenoemde ridders

Het verhaal van Don Quichot is interessant omdat het herkenbaar is. Het verhaal is niet alleen knotsgek, maar gaat over situaties waar we zelf ook aan kunnen bezwijken. Niemand is immuun om dingen verkeerd te beoordelen. Het gebeurt in het dagelijks leven, we creëren ons eigen wereldbeeld en worden beïnvloed door de meningen van de mensen om ons heen. Daarnaast zijn er persoonlijke angsten en onzekerheden, ervaringen en vele andere invloeden. Waarom denk je dat Don Quichot in een parallelle wereld terechtkwam en de werkelijkheid steeds opnieuw interpreteerde?

Wat is waarheid en wat is poëzie? Dit is niet altijd gemakkelijk te herkennen. Deze wereld is complex en ieder mens wordt uitgedaagd om deze complexiteit op de een of andere manier te categoriseren. Als dit niet lukt, kunnen parallelle werelden een noodzaak worden. Ze kunnen dienen als beschermingsmechanisme.

Zelfbenoemde ridders zoals Don Quichot bestaan vandaag de dag nog steeds in figuurlijke zin. Als we een wereldbeeld aannemen dat wemelt van de samenzweringen en vermeende vijanden, doen we hetzelfde als Don Quichot ooit deed: we lezen de romances van de ridderlijkheid totdat we er vast van overtuigd zijn dat alles zo is, en plotseling bevinden we ons in een andere film. De hulp van vrienden (in de roman: de dorpspastoor en de barbier) brengt Don Quichot altijd weer thuis in het verhaal. Maar pas aan het eind van zijn leven beseft hij hoe ondoorgrondelijk zijn veronderstelde vijandbeelden waren.

De strijd tegen windmolens

Net als Don Quichot kunnen ook wij niet-bestaande vijandbeelden opbouwen en in een soort parallelle wereld terechtkomen. Ik denk dat dit gebeurt met veel samenzweringstheorieën, die op dit moment uitzonderlijk populair zijn. Dit gaat niet over gerechtvaardigde kritiek of onzekerheid, maar over het projecteren van angsten op andere mensen, instellingen of regeringen. Het is irrelevant of de theorieën juist zijn, of ze weerlegd worden, omdat ze voortkomen uit diepe persoonlijke kwesties. Over gerechtvaardigde kritiek valt te discussiëren, maar samenzweringstheorieën zijn van een heel andere orde. Een geprojecteerde angst is meestal irrationeel. Als je iets wilt geloven, dan geloof je het, zelfs als alles ertegen spreekt. Don Quichot doet je de groeten.

Don Quichot geloofde niet alleen iets, maar hij voelde ook dat hij moest handelen. Hij maakte zijn ridderuitrusting klaar, zadelde zijn oude paard en reed weg. Zijn veranderde wereldbeeld heeft hem tot nieuw gedrag gedreven. Op dezelfde manier zijn er vandaag de dag talloze mensen die kritiekloos samenzweringstheorieën delen op sociale media. Zij zijn de nieuwe evangelisten en zijn altijd echt verontrust over de onverzettelijkheid van de rest van de wereld. Met een uitgesproken aanhang bevinden ze zich echter in een soort parallelle wereld, ook al zien ze dat zelf niet zo.

Net zoals dit artikel niet over Don Quichot gaat, gaat het ook niet over het weerleggen van samenzweringstheorieën. Er zijn veel betere bronnen over beide onderwerpen op het internet. Ahmad Mansour, een moslimpsycholoog in Duitsland, zegt in een gesprek met rabbijn Daniel Alter over samenzweringstheorieën dat dit “een strijd om de geest en ziel van mensen” is. Ik noem de samenzweringstheorieën hier vanwege de persoonlijke processen die op deze manier zichtbaar worden. Je kunt duidelijk zien dat de onzekerheden van mensen naar buiten worden geprojecteerd. Dit is wat legitieme kritiek onderscheidt van samenzweringstheorieën.

Don Quichot kijkt niet naar binnen, maar projecteert zijn hele wereld naar buiten. Evenzo projecteren complottheorieën alle angsten op gemakkelijk te begrijpen externe dingen: de vijandbeelden (Bill Gates, de overheid, de farmaceutische industrie, de Joden…). Door deze beelden van de vijand vindt er een vereenvoudiging van de complexe werkelijkheid plaats. Complottheorieën doen het tegenwoordig bijzonder goed omdat er veel onzekerheid is. De “alternatieve feiten” van samenzweringstheorieën bieden een vereenvoudiging van de complexiteit en verlichten zo de geest. Het feit dat daarbij volstrekt irrationele conclusies worden getrokken, valt niet op. De krachten waarmee we onze wereld in vorm buigen zijn sterk.

Samenzweringstheorieën zijn niet allemaal slecht. Wat doorslaggevend is, is het besef dat ze een functie vervullen voor degenen die erin geloven. Dat is volledig waardevrij. Voor supporters zijn er tastbare voordelen om erin te geloven. De complexiteit van de wereld kan ondraaglijk worden en complottheorieën bieden een uitweg. De complexiteit wordt op een vereenvoudigde manier gepresenteerd. Er zijn “schuldigen” en “daders” terwijl je zelf het “slachtoffer” wordt. Dit is gemakkelijker om mee om te gaan, lijkt het. Misschien kan stress op die manier beter gekanaliseerd worden. Wat natuurlijk kritisch blijft, is de verwerping van alle rede, of het vervagen van wetenschappelijke kennis. Er zijn verborgen voordelen voor supporters en die moeten serieus worden genomen.

Het gesprek is belangrijk. Empathie is belangrijk, net als kritisch vragen stellen. Het is echter geen gesprek dat alleen met feiten kan worden beantwoord, maar het gaat net zo goed over levensgevoel en het overwinnen van onzekerheid. Hier hebben de Bijbel en christelijke gemeenschappen veel te bieden. Onder de noemer solidariteit kunnen we kritische gedachten met mensen delen en absorberen en kunnen we een veel beter levensgevoel creëren met een levendige gemeenschap. Niemand is perfect. We zoeken allemaal een weg in dit leven.

Christelijke samenzweringstheorieën

De kenmerken van een samenzweringstheorie, de diffuse angsten en projectie op externe schurken, bestaan al lang in het christelijke milieu. Sommigen zien de bijbelse boodschap zelf als zo’n projectie. Naar mijn mening doet dit echter geen recht aan de gedifferentieerde en veelzijdige uitspraken van de Bijbel.

Iets vaker zien we dat sommige gemeenschappen of groepen zich organiseren als sekten, waarbij de wereld of bepaalde andere kerken of religies worden neergezet als “de slechteriken” of als “van Satan”. De eigen geloofswereld is als een toevluchtsoord voor de boze wereld. Misschien kan dit niet direct als een algemene samenzweringstheorie naar voren worden gebracht, maar er zijn wel vergelijkbare mechanismen. Binnen de gemeenschap zijn de goeden, buiten de gemeenschap zijn de slechten. Wij begrijpen het en zij niet. Dit is een illusoire wereld en het kwaad wordt naar buiten geprojecteerd.

Heeft God de controle?

Hoe we de wereld begrijpen heeft iets diepgaands te maken met ons zelfbeeld, maar ook met ons beeld van God. Als we een theologie aanhangen die gesloten is voor de redding en correctie van de wereld, dan is dat een heel ander uitgangspunt dan wanneer we een God kennen die eens alles in allen zal zijn door genade en oordeel (1Cor 15:28). Het maakt wel degelijk uit wat we geloven, want het beïnvloedt ons leven in deze wereld. Het gaat er ook om of we God met alles vertrouwen of niet. Als we ons door de Bijbel laten leiden, vinden we een blijde boodschap waarin Gods genade in Christus Jezus zo uitgebreid wordt gepresenteerd dat Hij het doel met alle mensen bereikt (1Tim 4,9-11).

Het evangelie leert ons niet dat we ons voor de werkelijkheid moeten verbergen. Jezus Christus kwam om in de echte complexe wereld te werken en om Gods genade de levens van gewone mensen te laten transformeren. Dit vereist geen alternatieve feiten, maar de verkondiging van een goed nieuws, waarin een almachtige God uiteindelijk alles naar het goede leidt. Dat is het doel. Daar kun je op vertrouwen.

Er is echter nog steeds een groot contrast tussen de complexe realiteit en dit doel (Rom 8:22-24). Het zal niet gemakkelijk zijn of blijven voor iedereen om weg te blijven van “alternatieve feiten”. We staan in een “gebroken wereld”. We voelen dat zelf ook. Er zijn geen gemakkelijke oplossingen. De complexiteit van deze wereld vereist dat we soms moeten wachten tot er oplossingen zijn gevonden. Voor sommige dingen zal er tijdens ons leven geen oplossing zijn. Of we daarom vrede hebben met onszelf, met deze wereld en met God kan een uitdaging zijn. Maar bemoediging en visie voor het eigen begrip kunnen in Gods Woord gevonden worden.

Nuchterheid vereist dat we afstand nemen van onze eigen opvattingen. We hebben regelmatig een time-out nodig van het Corona-nieuws, van samenzweringstheorieën, van melancholische en stressvolle situaties. Soberheid uit zich soms gewoon door de media uit te zetten, je hardloopschoenen aan te trekken en een boswandeling te maken. Het is vaak verbazingwekkend wat een herstellend effect dit kan hebben. Misschien kun je ergens in de zon gaan zitten en het verhaal van Don Quichot lezen om te ontspannen.

Verdere links

Het begin van het verhaal

“In een plaats in La Mancha, waarvan ik de naam niet wil onthouden, woonde niet lang geleden een schildknaap, een van hen die een speer in een lans hebben, een oude taart, een bot paard en een hazewindhond om mee te jagen. Een kom soep met iets meer koeienvlees dan schapenvlees erin, ‘s avonds vleespastei van de restjes van de lunch, ellendige botresten op zaterdag, linzen op vrijdag, een duif voor de goede orde op zondag – dat verbruikte driekwart van zijn inkomen; de rest ging op aan een wambuis van pluche, een broek van fluweel voor de feestdagen met bijbehorende pantoffels van dezelfde stof, en doordeweeks koesterde hij de eer om zijn inheemse boerendracht te dragen – maar dan wel van de fijnste! Hij had een huishoudster bij zich die meer dan veertig was, en een nichtje dat nog geen twintig was; ook een knecht voor veld en huis, die net zo goed het paard kon zadelen als de tuinschaar oppakken. De leeftijd van onze Junker was bijna vijftig jaar; hij was sterk gebouwd, mager van lichaam, mager van gezicht, een fervent vroege vogel en een vriend van de jacht. Er werd gezegd dat hij de achternaam Quijada of Quesada had – want hierin zijn er enkele verschillen tussen de auteurs die over deze zaak schrijven – hoewel uit waarschijnlijke gissingen kan worden aangenomen dat zijn naam Quijano was. Maar dit is van weinig belang voor ons verhaal; genoeg dat het in zijn vertelling op geen enkel punt afwijkt van de waarheid.”

0