Crises en verandering

De huidige pandemie heeft voor veel mensen een blijvende crisis veroorzaakt. Iedereen ervaart het een beetje anders. Velen voelen het financieel, anderen zijn emotioneel geschokt, en voor heel veel mensen gebeuren beide tegelijk. Maar waarom het werkt: Ons dagelijks leven wordt bedreigd – en daarmee ook ons welzijn. Dit heeft gevolgen.

Radicale veranderingen in levensomstandigheden worden als een bedreiging ervaren. De huidige pandemie is geen uitzondering. Het is zeker een gebeurtenis van de eeuw, maar er zijn natuurlijk ook andere veranderingen die ons leven door elkaar kunnen schudden. Verandering hoort bij het leven – en dat is geen gemeenplaats.

Voorbeelden: Het verlies van een dierbare kan je op het verkeerde been zetten. Het verlies van een baan kan existentiële angsten oproepen. Een brand, een natuurramp, een oorlog, een scheiding of een ongeluk brengen radicale veranderingen in het leven teweeg.

Ik ben persoonlijk zeer vertrouwd met dergelijke radicale bezuinigingen: ik ben net voor de derde keer in 20 jaar mijn broodwinning kwijtgeraakt door de pandemie, twee keer heb ik een gezin gesticht en dat verloren, twee keer heb ik iemand uit mijn naaste familie veel te vroeg verloren aan een terminale ziekte. Dat zijn al 7 ernstige gebeurtenissen, elk genoeg om me van mijn pad af te brengen. Ik spreek hier uit herhaalde ervaring. Ik ben “geschud, niet geroerd”. Het is af en toe vermoeiend, maar ik omarm dit veeleisende leven omdat het het enige leven is dat ik heb.

Kenmerkend voor dergelijke crises is dat er een ongewenste nieuwe situatie is ontstaan van waaruit geen terugkeer mogelijk is. Er is zeker iets veranderd. Het verleden is voorbij. Wanneer dit gebeurt, is men aanvankelijk onzeker, gedesoriënteerd en bevindt men zich in een proces waarvan de conclusie nog onbekend is. Dit kan consternatie en angst veroorzaken.

Tijden vol verandering zijn emotioneel. We reageren onzeker, boos, treurig, machteloos, ontkennen de realiteit of projecteren de onzekerheid op anderen.

Paul Tournier, de Zwitserse arts en psycholoog, beschreef deze onzekerheid in tijden van grote verandering ooit als “het gevoel in het midden te staan”. Hij verwees naar trapezeartiesten in het circus die in hun act los moeten laten en korte tijd door de lucht moeten vliegen tot ze hun houvast en veiligheid terugvinden op de volgende trapeze. Dit voorbeeld beschrijft treffend de emotie bij de overgang van “voor” naar “na”.

Kan verandering worden bevestigd?

Ja en nee. Velen zullen verandering in eerste instantie ontkennen. Dit is goed te zien in de huidige pandemie. Je wilt terug naar het dagelijkse leven. Alles moet zijn zoals het was – alsof er niets is gebeurd, alsof alles slechts een droom was waaruit men onmiddellijk wil ontwaken (en herstellen). Begrijpelijk. Slechts geleidelijk aan worden andere inzichten en ideeën geaccepteerd.

Het veranderingsproces roept machteloosheid en dus woede op (over “de anderen”, “de maatregelen”, “de politiek”, “de mongolen”, “de paniekzaaiers”). Sociale media staan er vol mee. Ik ben eerlijk gezegd moe van deze argumenten. Het moet mogelijk zijn om op een andere manier met elkaar om te gaan. Maar hoe werkt dat?

Als het op argumenten aankomt, gaan we uit elkaar, maar als het op behoeften aankomt, ontmoeten we elkaar.

Zolang je vastzit in deze loopgravenoorlog, kun je niet verder. Deze moet je loslaten. Wat nodig is, zijn concrete stappen, zowel kleine als grote, om de huidige situatie voor jezelf en je naaste te verbeteren. Om dit te doen, is het eerste (en misschien wel het moeilijkste) om de veranderde situatie te accepteren. Dan moet men zich ook bewust worden van de eigen kwetsbaarheid (niet de anderen zijn het probleem, maar ik ben kwetsbaar). Laten we elkaar vragen wat we echt nodig hebben. De behoeften zijn belangrijker dan de argumenten. Als het op argumenten aankomt, gaan we uit elkaar, maar als het op behoeften aankomt, ontmoeten we elkaar.

Reflectie is het sleutelwoord dat helpt. Een terugkeer naar behoeften als uitgangspunt voor een gezonde verdere ontwikkeling. Het is zeker niet gemakkelijk, maar het is waardevol omdat dingen dan verder gaan. Dit veranderingsproces kent bepaalde hoekstenen, maar iedereen doorloopt het op zijn eigen manier. Er zijn momenten van ontkenning van de realiteit, maar ook momenten van woede. Met mij hier, met jou daar. Maar er zullen ook momenten zijn van een nieuw begin, totdat deze tijd van verandering leidt tot een nieuwe zekerheid. Hoe merken we dat? We evalueren dit waarschijnlijk verschillend en komen daarom niet op hetzelfde moment aan.

Wat jij nodig hebt voor jouw veiligheid en wat ik nodig heb voor de mijne is verschillend. Persoonlijk heb ik op veel gebieden weinig behoefte aan beveiliging. Mijn ervaring zegt me dat dit zo zal blijven. Deze twee dingen geven me vertrouwen. Trouwens: ik reken er vast op dat ik in Gods handen ben en blijf, volledig onafhankelijk van mijn huidige situatie – maar daarover dadelijk meer.

Vandaag wil ik verandering bevestigen. Ik ben dit aan het oefenen. Ik zie het als een sterk punt dat je je kunt aanpassen. Ik ben bezig mezelf opnieuw uit te vinden. Dit is niet de eerste keer. Meestal lukt het me echter niet meteen. Ook ik word geabsorbeerd door deze processen, door tijden van onzekerheid, opstandigheid, afwijzing. Toch weet ik dat er een nieuwe tijd aanbreekt door de processen.

Verandering in de Bijbel

Beroemd zijn positieve veranderingen in de Bijbel. Dit zijn situaties waarin alles beter wordt. Je zou dit kunnen zien als een gevoel van prestatie (in overeenstemming met de huidige tijdgeest). Denk maar aan de volgende uitspraken:

“Zie, er komen dagen, spreekt de HEERE, dat Ik een nieuw verbond zal maken met het huis van Israël en met het huis van Juda; niet zoals het verbond dat Ik met hun vaderen gemaakt heb ten dage dat Ik hen bij de hand nam om hen uit het land Egypte te brengen.”
Jer 31:31-32

“Zo dan, indien iemand in Christus is, die is een nieuwe schepping; de vorige dingen zijn voorbijgegaan, zie, zij zijn nieuw geworden!”
2Cor 5,17

“Maar wanneer dit vergankelijke onvergankelijkheid wordt en dit sterfelijke onsterfelijkheid, dan zal het woord in vervulling gaan dat geschreven staat: De dood is verzwolgen in overwinning! Dood, waar is uw overwinning? Dood, waar is je angel?”
1Cor 15,54-55

“Hij zal alle tranen van hun ogen afwissen, en de dood zal niet meer zijn, noch rouw, noch gehuil, noch angst – zij zullen niet meer zijn, want de vroegere dingen zijn voorbijgegaan. Toen zei Hij die op de troon zit: Zie, Ik maak alle dingen nieuw!
Openb. 21:4-5

Dit zijn troostende woorden die inhoud en vertrouwen geven aan het vooruitzicht van geloof. Maar is dat alles? Gaat het uitsluitend om succesverhalen of ook om de faalverhalen? Er zijn genoeg negatieve ontwikkelingen die de ruimte krijgen. De Bijbel gaat over de ontmoeting tussen de realiteit van deze wereld en de realiteit van God. De Bijbel spreekt over de realiteit van deze wereld, over de nood in de wereld en over Gods antwoord daarop. De Bijbel is oplossingsgericht en daarom ook verlossingsgericht. Het is troostend, maar niet zomaar een goedkope troost voor de ziel.

Ik ben geïnteresseerd in deze realiteit van de wereld. Spreekt de Bijbel hierover? Kan ik mijn werkelijkheid terugvinden in de bijbelse verhalen? Als ik naar de wereld kijk vanuit het perspectief van een persoonlijke of sociale crisis, is er dan iets vergelijkbaars te lezen in de Bijbel?

Er zijn zelfs veel voorbeelden te vinden. Het boek Job spreekt bijvoorbeeld over lijden in deze wereld. Ongelooflijke verliezen en lijden vielen Job ten deel. Maar dat is niet het enige voorbeeld. Een ander voorbeeld is de uittocht van het volk Israël uit Egypte. In dit verhaal vinden we alle kenmerken van een radicale verandering. Net als bij de huidige pandemie ging het hier niet om het lot van individuen, maar om enorme sociale veranderingen. Hoe gingen mensen toen om met de radicale veranderingen?

De Uittocht uit Egypte

Jakob, een van de aartsvaders van Israël, verhuisde ooit met zijn familie van Israël naar Egypte vanwege een hongersnood. Een paar honderd jaar later was deze kleine clan uitgegroeid tot een groter volk. Je leest hierover in het 2e boek van Mozes. De Egyptische heerser zag het sterke volk als een bedreiging en begon hen te onderdrukken. Al snel waren de Israëlieten betrokken bij slavenarbeid.

Toen de nood hoog was, stuurde God een redder: Mozes. Dit leidt het volk uit Egypte en naar het Beloofde Land. Het is een prachtig verhaal. Het is ook het verhaal van een radicale verandering. Dit was het plan: Egypte verlaten – door de woestijn trekken – het nieuwe beloofde land in bezit nemen. Wat eenvoudig klinkt, bleek verrassend uitdagend te zijn.

Niet iedereen heeft deze omwenteling omarmd. Niet iedereen kon goed omgaan met deze verandering. Dit kan gezien worden in het feit dat het volk vaak in opstand kwam tegen Mozes en tegen hun God.

“En de zonen Israëls zeiden tot hen: Waren wij maar gestorven door de hand van de HEERE in het land Egypte, toen wij bij de vleespotten zaten, toen wij brood aten tot wij vol waren! Want Gij hebt ons in deze woestijn gebracht, om deze gehele vergadering van honger te doen omkomen.”
Ex 16:3

Dit is geen feelgoodverhaal. Het lijkt meer op de pandemie van vandaag: “Laat alles alsjeblieft snel weer worden zoals het was”. Er zijn nog meer van dit soort episodes in het verhaal van Israëls exodus.

Het is verbazingwekkend dat Egypte niet ver van het beloofde land Kanaän lag. Je was ook in een mum van tijd bij de grens. Daar stuurt Mozes 12 verkenners het land in om het te verkennen. We lezen dit verhaal in Genesis 13. Toen ze terugkeerden, zeiden 10 van deze 12 dat het onmogelijk was om het land in te nemen. Alleen Jozua en Kaleb vertrouwden erop dat het mogelijk was.

“En Kaleb kalmeerde het volk, dat tegen Mozes mompelde.En zij zeiden: “Laten wij opgaan en het in bezit nemen, want wij zullen het zeker veroveren. Maar de mannen die met hem optrokken zeiden: “We kunnen niet tegen het volk optrekken, want zij zijn sterker dan wij.”
4Mo 13,30-31

Geloof spreekt van vertrouwen. Jozua en Kaleb vertrouwden erop dat het mogelijk was om het land in te nemen. De 10 anderen vertrouwden het niet. Dit leidde tot iets dat we vandaag opnieuw herkennen: Fake News werd in omloop gebracht:

“En zij, [die 10], brachten een kwaad gerucht onder de Israëlieten. over het land dat zij verkend hadden, zeggende: “Het land dat wij doorgetrokken zijn om te verkennen, is een land dat zijn inwoners opeet; en al de mensen die wij daarin gezien hebben, zijn mensen van grote gestalte; ook hebben wij daar de reuzen gezien, de zonen van Enak bij de reuzen; en wij waren als sprinkhanen in onze ogen, en zo waren wij ook in hun ogen.”
4Mo 13,32-33

Het verhaal over de reuzen in het land was dus een leugen. Deze benadering doet me denken aan veel samenzweringstheorieën van tegenwoordig. De 10 probeerden de mening van de mensen te manipuleren met behulp van nepnieuws, alleen omdat ze zelf het vertrouwen niet hadden. Ik kan me alleen maar proberen voor te stellen hoe dat eruit zou hebben gezien als ze toen YouTube hadden gehad. Het volk, of in ieder geval een meerderheid, geloofde dit nepnieuws. Waarschijnlijk brachten hun behoeften hen ertoe om, in plaats van te kijken naar de belofte en wat ze hadden bereikt (zichtbaar in het dagelijks leven!), liever halverwege de reis in de woestijn te blijven steken, omdat men alleen maar verlangde naar het oude, de rust, de geborgenheid. De noodzaak is begrijpelijk, maar de gevolgen zijn desastreus geweest.

Ik kan me alleen maar proberen voor te stellen hoe dat eruit zou hebben gezien als ze toen YouTube hadden gehad.

Gebrek aan vertrouwen leidde tot nepnieuws. Nepnieuws versterkt de onzekerheid van mensen. Onzekerheid leidde ertoe dat het volk verlossing afwees, lees in Exodus 14. En toen viel deze rebellie terug op het volk:

“En de HEERE sprak tot Mozes en tot Aäron, zeggende: Hoelang zalhetmet deze goddeloze gemeente voortduren?dat ze tegen me moppert? Het murmureren der zonen Israëls, waarmede zij tegen Mij murmureren, heb Ik gehoord. Zeg tot hen: Zo Ik leef, spreekt de HEERE, zo Ik u niet doen zal, gelijk gij in Mijn oren gesproken hebt! In deze woestijn zullen uw dode lichamen vallen, ja, al uw gestalten naar uw ganse getal, van twintig jaren oud en daarboven, die gij tegen Mij hebt gemopperd. Nooit zult gij komen in het land waar Ik mijn hand heb gelegd om u te doen wonen. ⟨Ik heb tot deeed verheven⟩, behalve Kaleb, de zoon van Jefunne, en Jozua, de zoon van Nun!”
4Mo 14,26-30

Dus het hele volk dat in opstand kwam, de hele generatie, moest sterven in de woestijn. Alleen hun nakomelingen mochten het land binnenkomen. De uitzonderingen waren Jozua en Kaleb, met hun gezinnen.

We zien hoe mensen toen met hun aannames, angsten en bedenkingen omgingen, niet veel anders dan wij nu doen. Nee, ik denk niet dat God ons nu de woestijn in zal sturen, mochten we ergens tegen in opstand komen. Dat is niet wat ik hier probeer te zeggen. Maar in het verhaal van de Exodus uit het land Egypte kunnen we zien hoe het altijd moeilijk is geweest om verandering te omarmen. Als het erop aankomt, zijn we misschien niet zulke grote helden van het geloof.

Wat ik voor jou en mij wens? Ik wens dat we samen door moeilijke tijden heen kunnen komen. Ik was altijd blij met goede vrienden, gesprekken, samen stil zijn, een kop koffie delen, een wandeling om mezelf te vinden. Het zijn de kleine dingen die tellen in moeilijke situaties. Ik zou willen dat we aan onszelf zouden toegeven hoe vervelend de huidige situatie is, hoe zwaar het op ons drukt. En ik wens ons allemaal nuchter vertrouwen toe, zoals Jozua en Kaleb lieten zien.