Uit welke traditie kom je?

In elk gesprek zou je kunnen zeggen dat de standpunten en argumenten van de ander voortkomen uit een bepaalde ervaring. Iedereen heeft van anderen geleerd en de Bijbel met eigen ogen gelezen. Iedereen heeft eruit gehaald wat hem of haar helpt. Soms zou het ons echter goed doen om even stil te staan bij onze eigen beperkingen.

Ik heb zelf uit verschillende hoeken een afdruk ontvangen. Dit heeft te maken met mijn persoonlijke geschiedenis, met de verschillende landen waar ik heb gewoond, met de vele parochies en kerkgemeenschappen waar ik in en uit ben geweest, vaak in evenzoveel steden en dorpen. Ik voel me bevoorrecht dat ik niet slechts één richting ken vanuit mijn eigen ervaring. Maar ik heb nog lang niet alles gezien, gehoord of begrepen. Ik bedoel gewoon dat ik sommige dingen heb gezien, genoeg om me op een meer genuanceerde manier te laten kijken naar zwart en wit, goed en fout.

In gesprek met theologen of met kerkleden, met voorgangers van vrije kerken of de mensen daar, sta je elke keer voor een andere wereld. Als je nooit een grensganger bent geweest tussen verschillende van deze werelden, is het vaak moeilijk om je voor te stellen hoe anderen tot deze of gene visie komen. Iemands mening is de vertrouwde mening, of die nu gevormd is op de universiteit, in de vrije kerk of in de plaatselijke piëtistische bijbelstudie. Het is dan vaak moeilijk om in te gaan op de argumenten van de tegenpartij omdat je er zelf niet ontvankelijk voor bent, niet de juiste uitlaatklep hebt voor de aangeboden plug, of de innerlijke strijd of spasme van de tegenpartij niet begrijpt. Er is een andere weg ingeslagen. Misschien is de een nog niet aangekomen waar de ander staat, of was hij tientallen jaren geleden al waar de ander nu staat.

Zelf ben ik het sterkst gevormd in een evangelische omgeving. Daarom schrijf ik hier zoals ik schrijf. Dit is niet voor iedereen interessant en wordt niet door iedereen begrepen. Niet iedereen heeft dezelfde ervaringen gehad, niet iedereen heeft geleden of hetzelfde pad bewandeld. Mijn argumenten zijn voor sommigen onbegrijpelijk omdat ze nooit in de benarde situatie hebben gezeten waarin ik me bevond. Maar iedereen die dezelfde opsluiting kent, weet waar ik het over heb. Het zijn deze mensen voor wie ik schrijf. Net als ik zijn ze de weg naar vrijheid ingeslagen.

Vrijheid echter niet als verkeerd begrepen “vrijzinnigheid”, maar als “vrijheid van beperkende gedachten”. In mijn geval was het de Bijbel zelf die me de absurditeit van sommige ideeën liet zien. Ik heb deze ideeën achter me gelaten en gebruik de Bijbel als gids. Juist omdat ik vanuit de Bijbel begon, behield ik mijn congruentie en mijn geloof, die bijna verloren waren gegaan door kerkelijke en vrij-kerkelijke invloeden. Maar juist deze verwijzing naar de Bijbel is voor sommigen onverdraaglijk. Voor sommigen ben ik te evangelisch, voor anderen te liberaal en weer anderen kunnen niets met de Bijbel omdat ze de Bijbel voor zichzelf als een “vijandig boek” hebben gedefinieerd. Het zij zo – iedereen denkt en leeft eerst voor zichzelf. Voor mij is de verwijzing naar de Bijbel belangrijk, omdat ik er rijkdom en vertrouwen uit put.

Is de Bijbel gevaarlijk?

O ja, de Bijbel is gevaarlijk als vuur. Het kan je inspireren, je leven op zijn kop zetten. Het is een gevaar voor alle onwetendheid en verzet zich tegen ideologische inprenting. De Bijbel is waar, maar misschien anders dan je denkt. Gods Geest waait door de bladzijden, niet zodat we elkaar met Bijbelteksten om de oren slaan of in theologische arrogantie neerkijken op andere mensen en meningen, maar zodat we een leven leiden dat God welgevallig is (2Tim 3:16-17). De Bijbel leidt naar relatie – relatie met jezelf, met God, met andere gelovigen en met de wereld om je heen.

De Bijbel redetwist niet met jou en mij. Het is een getuigenis. Het zijn geschreven verslagen die veel later zijn samengevoegd in deze bibliotheek die we de “Bijbel” noemen. Tegenwoordig zeggen we dat iets “bijbels” is als het “in de Bijbel” staat. Maar zo eenvoudig is het niet. Het is geen neutrale verklaring. “Bijbels” betekent een begrip van wat de Bijbel zegt en is dus een interpretatie. Degenen die altijd tegenspreken met “bijbelse waarheid” maar alleen een dogmatische visie aanhangen, hebben er waarschijnlijk nooit serieus over nagedacht.

De Bijbel is gevaarlijk omdat hij deze wereld niet verdoezelt, maar uitnodigt tot nuchterheid, Gods liefde erin laat zien en spreekt over een oplossing en verlossing. Helaas is deze nuchterheid in veel optredens verloren gegaan. Dit is wat er gebeurt als de Bijbel alleen wordt gezien als een moreel kompas dat de wereld verdeelt in goed en slecht, zwart en wit.

Omdat ik zelf het meest beïnvloed ben door een vrij-kerkelijke theologie, zie ik dat hier het scherpst. Ik zie de goede dingen, zoals de nadruk op een persoonlijk geloof, maar ook de problematische bekrompenheid, gevormd door theologische ideeën. Veel dingen werden verkocht als “bijbels”, hoewel ze niets met de Bijbel te maken hadden. Dit is geen eigenaardigheid van het Vrije Kerk-denken alleen, maar – zoals ik al zei – het is de plaats waar ik het meest gevormd ben. In dat opzicht betreft het mijn persoonlijke geschiedenis. Ik schrijf dit omdat iedereen maar één persoonlijk verhaal kan hebben, en ik deel het zodat het je misschien kan helpen in een overpeinzing.

Ik begon duidelijker de verschillen te zien tussen de ideeën die aan de ene kant verkondigd werden en de Bijbel aan de andere kant. Daarbij realiseerde ik me dat er geen vragen gesteld mochten worden over deze menselijke ideeën. Ik had veel vragen! Daarnaast was er een subcultuur, met gedragspatronen die mensen graag probeerden op te leggen als “bijbelse waarheid”, ook al stonden er geen uitspraken over in de Bijbel.

Als je denkt aan dingen als “geen seks voor het huwelijk”, dan zul je hierover geen uitspraken vinden in de Bijbel. Het zijn menselijke meningen. Men probeert ze te rechtvaardigen met de Bijbel, maar dat kan alleen door gevolgtrekkingen. Deze zijn vaak ontoereikend. Daar kun je je bewust van worden.

Je belandt midden in een subcultuur die een religieus kader opstelt voor wat je wel en niet mag doen, gecombineerd met gruwelijke scenario’s van wat er zal gebeuren als je je niet aan de zelfopgelegde regels houdt. Op dit moment wil ik dat niet evalueren, omdat dat buiten het bestek van deze bijdrage valt. Mijn punt hier is alleen om aan te tonen dat niet alles te maken heeft met de Bijbel waar je het label “bijbels” op plakt. Voor degenen die om de Bijbel geven, helpt het om op het verschil te letten.

Als ik me ervan bewust word dat sommige dingen slechts een menselijke mening zijn en geen directe Bijbelse referentie hebben, kan ik er vrijer over nadenken. Het is de voorwaarde voor het vormen van een eigen mening. Als je dat doet, kun je besluiten om de Bijbel voor één keer voor zichzelf te laten spreken. Maar pas op: dit is gevaarlijk, want het kan het denken op een nieuw spoor zetten.

Differentiatie is nodig

Wanneer we het hebben over de betekenis van de Bijbel, heb ik hierboven een eerste onderscheid gemaakt: het onderscheid tussen wat direct in de Bijbel staat en wat over de Bijbel wordt afgeleid. Veel mensen weten niet dat er een verschil is, of ze weten het wel maar praten er niet over. Wie wordt er graag gestoord in zijn eigen uitzicht?

Helaas is deze differentiatie alleen niet genoeg. Het principe is goed en nuttig, maar nog steeds onvolledig. Vooral in evangelische kringen leggen mensen graag vast “wat de Bijbel zegt”. Ik heb pas na verloop van tijd geleerd om zulke beweringen in twijfel te trekken. Gaandeweg ontdekte ik dat veel dingen in de Bijbel worden geïnterpreteerd vanuit het standpunt van vandaag. Op die manier projecteert men gedachten op de Bijbel die er helemaal niet zijn.

Het woord “eeuwigheid” is hier een levendig voorbeeld van. Het Hebreeuws sprak van “olam” in de Tenach, en de schrijvers van het Nieuwe Testament gebruikten het Griekse “aion”. Tegenwoordig wordt dit vaak vertaald als “eeuwigheid”, maar de woorden kregen deze betekenis pas eeuwen later. De oorspronkelijke betekenis heeft nergens de betekenis van eindeloosheid. Zonder rekening te houden met de oorspronkelijke betekenis, verwijzen mensen graag naar de vertalingen van vandaag en zeggen dan “Zie je wel! Eeuwigheid staat in de Bijbel!

Dit is problematisch.

Het moet verder worden gedifferentieerd. Het principe van “tekst in context lezen” wordt niet opgelost door de context te interpreteren volgens het begrip van vandaag, maar ik moet de tekst leren begrijpen in de context van die tijd. Ben ik me ervan bewust dat elke tekst op een bepaald moment voor iemand bedoeld was en ik niet die persoon of doelgroep was? Wat begrepen deze mensen toen? Begrijp ik dat ik mee moet lezen met het verhaal? Ben ik duidelijk over wat er daarvoor gebeurde en wat er daarna volgde in het bijbelse verslag? Het trekken van conclusies over “wat de Bijbel zegt” is vaak niet nuttig, maar eerder een belemmering voor een beter begrip.

Evangelicalen ontwijken deze vraag vaak met de bewering: “God is eeuwig, Zijn Woord is eeuwig. Het geldt allemaal vandaag”. Dat is pure onwetendheid. Men ontkent een betekenis voor de eerste lezers en katapulteert de Bijbel in een categorie van “eeuwige relevantie”. Natuurlijk zijn er dingen die blijvend zijn. Andere dingen echter niet. Deze kunnen vaak rechtstreeks uit de tekst worden afgeleid.

Bovendien worden grote delen van de Bijbel vaak blindelings geprojecteerd op de huidige tijd, hoewel ze over iets anders spreken. Wanneer de Bijbel “Israël” zegt, staat er niet “Kerk”. Zulke dingen zouden vanzelfsprekend moeten zijn. En als Petrus’ “toespraak met Pinksteren” expliciet gericht is aan het volk Israël (Handelingen 2:36), dan kunnen we zo’n tekst niet zomaar toepassen op de kerk van vandaag uit alle volken, anders wordt de tekst niet serieus genomen. Toch gaan deze dingen per meter. Dit zijn tradities die meestal niet in twijfel worden getrokken. Ze beïnvloeden ons denken.

Spreekt de Bijbel voor zichzelf?

Dat klopt. De Bijbel is een verslag en een getuigenis. Het spreekt voor zich. We hoeven de Bijbel niet te verdedigen. De Bijbel zegt wat er staat. Niets meer, niets minder. Of ik of iemand anders dat begrijpt is irrelevant. Het hangt er niet vanaf wat ik van de Bijbel vind of wat ik ermee doe.

Wat mensen verdedigen is niet de Bijbel, maar meestal alleen hun eigen begrip, hun interpretatie. Dit wordt vooral duidelijk in sommige brieven die ik ontvang. Wanneer ik een doctrine uit elkaar haal en op basis van de Bijbel laat zien dat men ver verwijderd is van de oorspronkelijke gedachte, ervaren sommigen dit als een frontale aanval op hun eigen orthodoxie. De reactie is overeenkomstig. Dit heeft niets met de Bijbel of met mij te maken, maar met de geïnternaliseerde gedachten van de ander.

De Bijbel is een verslag en een getuigenis. Daarom is er vanuit het oogpunt van de Bijbel geen behoefte aan verduidelijking. De Bijbel is gewoon de Bijbel. We kunnen proberen ze beter te presenteren, dichter bij de context en de basistekst te blijven, we kunnen proberen ze te begrijpen, maar we hoeven ze niet te verdedigen. We hoeven onze eigen visie ook niet te verdedigen (vgl. 1Cor 4,3). Dat helpt niet.

Wat er in de Bijbel gebeurt is een verslag en een verkondiging. We kunnen ze imiteren. Het is niet het prediken van wat goed en fout is, of hoe je je moreel moet gedragen (we weten uit de Bijbel dat zulke wettische opvattingen niet tot succes leiden. Rom 3:20). Het is de verkondiging van het goede nieuws dat God voor je is en niet tegen je (Rom 8:31). Een proclamatie hoeft zichzelf niet te verdedigen. Ze verkondigt en vertelt. Ze rapporteert en getuigt.

Voor zover ik de Bijbel begrijp, kan ik dit verwoorden in mijn schrijven, in mijn gesprekken of zelfs in mijn prediking. Dit is slechts voor zover mijn begrip reikt. Verder kan ik (nog) niets bijdragen. Verwijzen naar “absolute waarheid” zou misschien iets bescheidener geformuleerd moeten worden. Dit zou niet betekenen dat er geen waarheid is, maar alleen dat mijn begrip fragmentarisch blijft.

Tips om beter om te gaan met onderwijsgebouwen

Wie kritisch naar zijn eigen religieuze omgeving wil kijken, kan misschien gebruik maken van deze kernpunten:

• Onderscheid maken tussen wat in de Bijbel staat en wat traditie is
• Als iets niet duidelijk in de Bijbel beschreven staat, mag je het kritisch onderzoeken.
• Probeer de Bijbel met een open geest te lezen (zonder alles van tevoren te weten).
• Verschillen tussen nu en toen
• Probeer te begrijpen wat de eerste luisteraars begrepen
• De historische ontwikkeling herkennen
• Geloof wat je kunt geloven, niet wat anderen je opleggen.
• Laat je niet misleiden.
• Als vragen niet naar tevredenheid zijn opgelost, vind dan de moed om ze voorlopig open te laten.

Als je met deze dingen rekening houdt, betekent dat niet dat je tot dezelfde conclusie komt. Dat is geen doel. Maar wat deze paar aanwijzingen opleveren is het volgende:

• Men krijgt vertrouwen in de uitspraken van de Bijbel
• Men leert zelfstandig de Bijbel te lezen
• Je leert je eigen vragen te beantwoorden
• Je hoeft niet langer de mening van anderen te vertegenwoordigen
• Je kunt niet langer voor de gek worden gehouden
• Je kunt zien wie er klaar is voor een open gesprekscultuur
• Men herkent op welke veronderstellingen de eigen gemeenschap is gebaseerd
• Je leert jezelf af te bakenen waar dat nodig is.

Heroverwegen is soms belangrijker

Eerder zei ik dat het soms onvermijdelijk is om jezelf af te zonderen. Ik voer niet langer elk gesprek. Ik vind het verbazingwekkend hoe sommige mensen hun eigen begrip als de enige juiste durven te beschouwen en een (vermeende) heilige oorlog tegen anderen durven te voeren. Zij die zichzelf alleen maar naar voren schuiven in arrogante zelfingenomenheid verdienen geen aandacht. Ze staan niet alleen zichzelf in de weg, maar ook elk gezond debat.

Natuurlijk wordt zoiets niet in dank afgenomen. Degenen die pleiten voor een meer open en gezonde gesprekscultuur en een vrijere benadering van belangrijke kwesties kunnen dit meestal alleen delen met degenen die ervoor openstaan. Soms worden er beslissingen genomen die je liever had willen vermijden. Dit kan een moeilijke stap zijn. Je stapt uit het gesprek, verlaat de huisgroep, de gemeente en gaat op weg om de Bijbel, het geloof en het leven opnieuw te ontdekken. Ik wil het niet oproepen, maar het is de ervaring van veel mensen dat je soms niet om een moedige beslissing heen kunt.

Waar je je bewust van moet zijn, is dat zo’n beslissing meestal niet ergens tegen is, maar ergens voor. Het is niet tegen de gemeenschap, maar voor de verandering. Het is niet tegen een oude situatie, maar voor een betere situatie. Men kiest voor het leven, staat twijfel toe, maar neemt verantwoordelijkheid voor het eigen (en volmaakt onvolmaakte) begrip.

Voor mij begon het toen ik de Bijbel meer vertrouwde dan de meningen die ik erover leerde. Sindsdien heb ik geleerd en vind ik het gemakkelijker om Hem in vertrouwen te nemen. Ik vond mijn weg terug naar het begin van geloof, naar nieuwsgierigheid, naar dankbaarheid. Ik kon me weer tot mijn God wenden.

Om een bijbels woord te gebruiken, wordt deze verandering “bekering” genoemd (Gr. metanoia, heroverweging).