Oorsprong van de naam

De naam “Kerstmis” verwijst naar de “twaalf gewijde nachten” van de Germanen. Ze begonnen oorspronkelijk op de eerste nacht na de winterzonnewende op 21 december en duurden tot 3 januari. Met deze nachten werd de maankalender uitgelijnd met de zonnekalender.

Kerstmis is dus allesbehalve christelijk, maar de naam is al een duidelijke verwijzing naar oude Germaanse religieuze praktijken. Ten eerste is dit gewoon een historische referentie. Er is een spanning tussen heidense oorsprong en zogenaamd christelijke praktijken.

In de christelijke traditie werden deze oude Germaanse nachten verplaatst naar de periode van 25 december tot 6 januari. Bestaande heidense feesten uit deze winterperiode werden geleidelijk gekerstend (zoals Kerstmis, Oud en Nieuw, Drie Koningen). Het was een proces dat eeuwen duurde.

Kerstmis is een late uitvinding

De apostelen vierden geen Kerstmis. Jozef en Maria wisten er ook niets van. Het heeft lang geduurd voordat de ideeën over Kerstmis onderdeel werden van de christelijke traditie. Ze zijn niet ontstaan door de Bijbelse verhalen, maar door heidense feesten die werden geherinterpreteerd.

Deze link met een heidense achtergrond was een probleem voor veel gelovigen in de eerste eeuwen na Christus. Mensen wilden geen heidense feesten vieren. Velen hadden net deze heidense gebruiken achter zich gelaten om bij Christus te horen. Moeten deze dagen dan toch weer gevierd worden? De afwijzing is begrijpelijk.

Een paar data om deze ontwikkeling te illustreren: In 354 probeerde de bisschop van Rome het “Feest van de Onoverwinnelijke Zonnegod” op 25 december gelijk te stellen aan de geboorte van Jezus. Dit leidde tot grote weerstand onder de gelovigen. Pas eeuwen later, in 813 op de Synode van Mainz, werd 25 december uitgeroepen tot het “festum nativitas Christi”, het feest van de geboorte van Christus, dat tot 1773 4 dagen duurde. Met deze akte werd het geschil voorlopig beëindigd.

Je zou over deze ontwikkeling ook kunnen zeggen dat de kerk heeft besloten – door vele kleine stapjes in de ontwikkeling – om het festival nu definitief als christelijk festival neer te zetten. In zekere zin is dit een prestatie, omdat het haar in staat stelde zich te handhaven tegen heidense invloeden. Of het een bewuste ontwikkeling was of eerder een aanpassing aan reeds bestaande tradities kan besproken worden.

We moeten echter ook het probleem onderkennen: Kerstmis wordt in hoge mate bepaald door symbolen uit de Germaanse mythologie die niets te maken hebben met het Bijbelse verhaal. Het blijft een vreemd festival en een vreemde traditie. Het is een poging om tegenstellingen met elkaar te verzoenen. Je kunt hier kritisch over zijn. Natuurlijk is er ook een andere kant: er zijn prachtige lichtpunten en het bijbelse verhaal dat erbij past heeft ook echt waarde. Je kunt de tegenstrijdigheden over het hoofd zien. Je kunt er echter de tegenstrijdigheden niet mee wegnemen.

Je kunt de tegenstrijdigheden over het hoofd zien. Je kunt er echter de tegenstrijdigheden niet mee wegnemen.

Dit is veranderd: In het oude Israël riepen de profeten het volk op om de groene bomen op de hoge plaatsen om te hakken en de bijbehorende gebedsplaatsen te vernietigen. Vandaag de dag worden groenblijvende bomen nog steeds op grote schaal gekapt, maar alleen zodat we ze de woonkamer in kunnen dragen. Dit staat in schril contrast met de oproepen aan Israël. Met alle begrip voor de schoonheid van kerstbomen: dit gebruik heeft niets te maken met Christus of met de Bijbel.

Dus waar is de differentiatie? Dat is nu de vraag. Het gaat er niet om iets simpelweg te demoniseren. Dit dient niemand. Daar kun je nu al aan denken. Maar hoe? Voor sommige mensen is de vraag welke festivals “bijbels” zijn en welke niet – alsof dit onderscheid kan maken tussen “goed” en “kwaad”.

Bijbelse feesten

Er zijn een aantal feesten voor Israël ingesteld in de Bijbel. Deze omvatten Pesah (het Feest van Ongezuurde Broden en de Uittocht uit Egypte, het latere Pasen), Shawuoth (het Wekenfeest, het latere Pinksteren) en het Loofhuttenfeest (waarvoor geen equivalent bestaat in de christelijke traditie). Deze drie feesten waren de belangrijkste feesten in Israël. Ze waren allemaal verbonden met de geschiedenis van Israël en het land Israël en kregen zo een spirituele betekenis specifiek voor dit volk. In het derde boek van Mozes lezen we over de instelling van deze feesten (3Mo 23).

Het Jodendom viert nog steeds een feest, naar aanleiding van een gebeurtenis, maar het werd in de Bijbel niet gedefinieerd als een feest. Dit is Chanoeka, de herdenking van de inwijding van de tweede tempel.

Kerstmis noch Chanoeka zijn in strikte zin “bijbelse” feesten. In een bijbelse visie zouden deze feesten daarom helemaal niet gevierd moeten worden. Er is een afsluiting van latere tradities. Het feit dat een dergelijke compartimentering vaak zelf slechts het resultaat is van een (doctrinaire) traditie wordt niet door iedereen opgemerkt. Men gelooft dat men zich in een absoluut en correct bijbels geloof bevindt en andere opvattingen kunnen bedreigend lijken. Kerstmis, zo luidt de eenvoudige formule, is niet voor christenen. Er zijn zelfs argumenten die hiervoor pleiten.

Dit zegt echter niet alles. Voor veel mensen heeft Kerstmis een zeer grote emotionele betekenis. Hoewel Kerstmis als feest niet kan worden gerechtvaardigd vanuit de Bijbel, zien velen Kerstmis als het hart van het christelijk geloof. Wat is er mis met het samen vieren van een festival? Hebben we geen lichtfestival nodig in het donkere seizoen? Is daar ook niet iets voor te zeggen? Extreme standpunten liggen dus dicht bij elkaar.

Zijn we vrij om te vieren?

Zijn we vrij om te vieren, om te danken, om te leven? Dit is misschien ook duidelijk in onze benadering van emotioneel beladen tradities en festivals die diep geworteld zijn in onze cultuur.

We kunnen een viering zien als een gelegenheid om ons in dankbaarheid met anderen te verbinden. Als ik een gelegenheid vind om dat te doen, kan ik vrij zijn om dat moment aan te grijpen.

Er is nog een andere manier om ernaar te kijken, bijvoorbeeld dat de huidige kerstcultuur, de symboliek en de verwachtingen die overal in het land met dit feest worden geassocieerd, de neiging hebben om af te leiden van de essentie in plaats van ernaar te wijzen. Alle typische kerstsymbolen zijn terug te voeren op heidense symbolen. Sommigen willen zich hiervan distantiëren. Je hoeft je ook niet comfortabel te voelen bij de commercie van Kerstmis. Je kunt afstand houden van de kerstdrukte.

Anderen genieten echter van de kitsch, willen niet zonder en genieten van de traditie. Het maakt velen niet uit waar het vandaan komt. Het belangrijkste is om de dag te vieren. Trouwens, is het geen goede gelegenheid om de familie weer te zien? Ook dat is ongetwijfeld een benadering.

Ik heb zelf al meer dan 30 jaar geen kerst gevierd. Dat is mijn persoonlijke beslissing, en het heeft me veel uit handen genomen – van meningen, van tradities, van verwachtingen, van de drang om te consumeren. Daarom voel ik me erg ontspannen tijdens de kerstperiode. Het heeft trouwens jaren geduurd om zover te komen. Omdat Kerstmis een collectieve trance lijkt te zijn. Het is bijna onmogelijk om iemand te vertellen dat je het zonder doet en dat je liever bij jezelf blijft. Bijna niemand neemt dit serieus – zo groot is de druk van traditie. Bijeenkomsten van kerstonthouders precies op 24 december bevestigen ook de collectieve druk.

Kerstmis lijkt een collectieve trance te zijn.

Het wordt echter niet overal op dezelfde manier gevierd. Kersttradities verschillen van land tot land en misschien ook van gezin tot gezin. Ik ben getuige geweest van prachtige en eenvoudige vieringen en van vieringen die ik alleen maar “overleefd” heb. Ik wil vandaag graag afzien van de laatste variant.

Tijd buiten verwachtingen

Moet ik Kerstmis vieren? Natuurlijk niet. Kerstmis is precies wat we er zelf van maken. Veel mensen ervaren deze tijd als een last. Waarom dan niet iets beters maken van deze tijd? Alibi-oefeningen zijn niet nodig. Ik behoor zelf tot deze groep mensen die het graag zonder de constructie van “Kerstmis” doet. Maar ik ben niet in oorlog met degenen die zo’n feest graag vieren. Het wordt pas problematisch wanneer er verwachtingen worden opgelegd aan andere mensen dat ze zich moeten conformeren aan deze of gene “norm”. Ik neem graag even afstand van deze verwachtingen.

Vragen voor verdieping

• Hoe voelt de kersttijd voor jou?
• Is het belangrijk om Kerstmis te vieren? Waarom?
• Kerstmis is het belangrijkste feest in de Westerse Kerk. In de oosterse kerk staat Pasen centraal. Zou dat een alternatief zijn voor onze cultuur? Waarom?
• Ben je vrij om te vieren wat je wilt?
• Wat is Kerstmis eigenlijk voor jou? (familiefeest, …)