De verwarde man

Tegenover de hulpeloosheid van de Kerk bij het verlaten van de Kerk staat de hulpeloze mens. De persoon die beduusd in de kerk of vrije kerk staat en zich afvraagt: “Wat doe ik hier?”.

Voor de verwarring van de Kerk staat de verwarde mens.

De verwarde persoon is een spiegel voor de kerken en gemeenschappen. Misschien zijn het de onverschilligen, voor wie geloof of kerk nooit iets hebben betekend. Misschien zijn ze in de kerk geboren en beseffen ze nu dat deze kerkelijke of vrijkerkelijke structuur niets te maken heeft met hun eigen levensinzichten. Ik kan dat goed begrijpen als iemand dan eerlijk stemt voor wat hij voelt en vertrekt. Vandaag is dat geen probleem. Je kunt eruit stappen zonder sociaal uitgestoten te worden. Velen doen dat.

De perplexe persoon kan ook de teleurgestelde persoon zijn. Teleurstelling is een proces om alle misleidingen aan het licht te brengen. De misleiding is verwijderd. Men realiseert zich dat de verwachtingen van de gemeenschap niet zijn uitgekomen of misschien wel nooit zullen uitkomen. Sommigen ontdekken dat er geen ontwikkeling is in de gemeente, dat nieuwsgierig, levend geloof en het verlangen naar open bijbellezen, misschien zelfs een gesprek over geloof, niet gewenst zijn of alleen mogen plaatsvinden binnen starre dogmatische grenzen. De kerk of de vrije kerkgemeente wordt een obstakel voor een levend geloof. Kun je in zulke starre geloofsgemeenschappen blijven? Natuurlijk niet. Er vindt een exit plaats.

In beide gevallen – of het nu gaat om onverschilligheid of erkende starheid – is vertrekken een positief en goed teken. De verbijsterde persoon die naar buiten gaat is niet langer verbijsterd, maar vastbesloten. Misschien heeft het nog geen oplossing voor zijn eigen vragen, maar het blijft tenminste niet langer in een ongezonde structuur hangen. Wie in deze zin beslist, is geen notoire kerkwisselaar die niet kan integreren (ja, die zijn er ook), maar een gezond persoon die niet in ongezonde situaties wil blijven hangen.

Verlies van relevantie van de kerk

De luiheid van de kerk is het meest merkbaar in de nationale kerken. Maar ook vrije kerken kennen dit fenomeen, zelfs als de kerkzaal op zondag tot de nok toe gevuld is. In vrije kerken is het stationair eerder een doorstroom. Teleurgestelde mensen mijden de dienst en verlaten de gemeenschap, maar dit is niet zo merkbaar omdat veel nieuwkomers de aantallen aanvullen.

In de vrije kerken is het stationair draaien eerder een doorstroming.

Het leeglopen van kerken en het verlaten van mensen voor georganiseerde religie is een kenmerk van onze tijd. Degenen die spreken van een verlies aan relevantie doen een observatie. Degenen die het verlies aan relevantie proberen tegen te gaan, blijven in de positie van het verleden en proberen het heden in die richting te buigen. Dit is waarschijnlijk een vergeefse poging.

De hulpeloze persoon die vrijkomt is het meest waardevolle geschenk voor de gemeenschap. Degenen die afhaken, die tot inkeer komen, hebben ten eerste iets herkend en ten tweede de moed gehad om er iets aan te veranderen (zie ook “Doorbreken van starre geloofsstructuren”). Voor de gemeenschap kan het vertrek voor consternatie zorgen. Stationair draaien kan verwarring veroorzaken. Maar dat zou precies het punt zijn waar je kunt beginnen. Deze ontsteltenis en verbijstering kunnen worden opgevat als een stimulans. Het kan de basis zijn voor zelfreflectie en vernieuwing: Wat zeggen deze drop-outs over mijzelf, over mijn kerk en over mijn gemeente?

Vermijdingsstrategieën en genezingsbenaderingen

Vóór de reflectie zijn er vaak vermijdingsstrategieën. Ze proberen “te redden wat er nog te redden valt”. Hoe men relevantie probeert te bereiken zegt veel over de respectievelijke overtuigingen van de gemeenschap. Relevantie wordt vaak bereikt door betrokkenheid. Twee thema’s zijn populair:

1. Popularisering, evenementen en activisme
2. Sociaal engagement

Popularisatie gaat over evenementen, speciale diensten, disco in de kerk en dergelijke. Kan dit worden gebruikt om stationair draaien of stroming te voorkomen? Zolang men “levendigheid” probeert te creëren door middel van externe maatregelen, zal het niet werken. De kerk als ontmoetingsplek, als knuffelhoek, als kinderontmoetingsplek, als levensgemeenschap creëert aanknopingspunten, maar deze dingen zijn niet de dragende kern. Van buiten naar binnen denken werkt niet op de lange termijn.

Kies je voor sociaal engagement in plaats van activisme? In feite zijn er hier waardevolle benaderingen die bijdragen aan een levende gemeenschap, zoals diaconie, pastorale zorg of levensondersteuning. Als een lokale kerkgemeenschap zoiets kan zijn als een anker in de samenleving, dan vinden mensen al hun weg naar de kerk en niet zelden ook naar een levend geloof. Als het doel echter is dat “mensen de kerk vinden”, dan blijkt hieruit duidelijk dat het instituut het echte probleem is. Deze verwachting moet vroeg of laat worden teleurgesteld. Nogmaals, span het paard niet achter de wagen. Geloof is niet het gevolg van diakonia, maar alleen vanuit doorleefd geloof kan echte diakonia ontstaan, die ook herkenbaar is als “christelijk”. Het is niet diakonia dat de kerk redt, maar een gemeenschap waarin mensen worden aangemoedigd om hun geloof te leven dat diakonia redt. Het gaat om de volgorde.

Elke gemeenschap kan alleen van binnenuit gevoed worden.

Elke gemeenschap kan alleen van binnenuit gevoed worden (zie “Waar gemeenschap vandaan komt”) en kan alleen van binnenuit effect hebben. Een kerk die haar bestaansrecht wil ophangen aan uiterlijke zaken verliest onvermijdelijk de kenmerken van een kerk als geloofsgemeenschap en daarmee haar bestaansrecht. Daar is op zich niets mis mee, maar je bent niet langer een kerk.

Schip en inhoud

De vanzelfsprekendheid van een kerkelijke aanwezigheid of de vanzelfsprekendheid van een “christelijk” Avondland is voorbij. Degenen die het verlies aan relevantie proberen tegen te gaan, hebben al verloren. Je probeert dan gewoon de afgedrukte vervaldatum te bedriegen met een nieuwe datumsticker. Dit is frauduleuze etikettering. Omdat het niet om relevantie gaat. Het verlies aan relevantie is een observatie, maar het is niet het echte probleem. Het klinkt misschien hard, maar het gaat nooit over de kerk of de gemeente, noch over “hoe brengen we meer mensen naar de kerk”.

Er is alleen verwarring door een verwarring van vat en inhoud. Het instituut of de organisatie, zelfs de cultuur of traditionele uitdrukking die op dat moment wordt beleefd, is nooit het belangrijkste. De gemeenschap is ooit ontstaan met een reden. Het is deze reden die op het spel staat, niet de historisch geëvolueerde entiteit. Degenen die alleen de kerk of vrije kerk willen redden, willen het vat redden, niet de inhoud. Het gaat echter niet om de wijnvaten – het gaat om de wijn die erin bewaard wordt (Mt 9:17).

Als de kerk een geloofsgemeenschap is, dat wil zeggen, als ze van binnenuit gevoed wordt en een gemeenschappelijke kern heeft, dan kan ze daadwerkelijk naar buiten toe werken. Relevantie komt voort uit de enige kern waaruit de Kerk ooit haar kracht heeft geput: de gemeenschappelijke roeping van Christus (zie “De ware basis voor gemeenschap”).

Een tijd van omwenteling

Verwarring is een teken van verkeerde focus en misleidende verwachtingen. Observatie kan echter leiden tot zelfreflectie. Dit kan de weg vrijmaken voor een paradigmaverschuiving. Waar gaat het echt om? Wat is eigenlijk relevant in deze wereld en in relatie tot het Evangelie van Jezus Christus? Veel mensen zijn verbijsterd over de irrelevantie van de kerk. Ze stappen eruit omdat de oude wijnvaten niet meer passen bij de nieuwe wijn.

In een interview met Professor Dr. Jürgen Moltmann zegt hij: “De kerk functioneert ook zonder regionale kerkkantoren en de vele consultants. De bureaucratieën belemmeren en verlammen het werk ter plaatse. Karl Barth begreep het ook zo. Hij sprak over christelijke en burgerlijke gemeenschap en niet over kerk en staat”. (jesus.de, interview van 28.11.2013, hier). In een andere post op Livenet zegt hij: “In de toekomst zal de Protestantse Kerk sterk vrijkerkelijk moeten zijn als ze wil overleven. In een multireligieuze samenleving kunnen de kerken niet langer de kerken van mensen zijn, maar zullen ze op eigen benen moeten staan.” (Interview van 23.02.2018, hier). Hier ontstaat het idee van een “vrijwillige kerk” of “lidmaatschapskerk”, die vanuit de basis uit de gemeenschap zelf ontstaat en mensen persoonlijk moet aanspreken – omdat ze zelf zijn aangesproken.

Kerk als netwerk?

In de VS werd de term “Emerging Church” bedacht. Opkomen betekent zoveel als “uitbarsten”. Het is het nieuwe opkomende begrip van geloof dat het oude weghaalt en het nieuwe laat ontstaan. Volgens deze stroming is de Kerk niet langer hiërarchisch, maar wordt ze voortdurend geherformuleerd, gevormd, gedacht, omdat dit overeenkomt met de huidige tijd. Dit omvat ook de opvatting dat eerdere kerkvormen verouderd zijn als een anachronisme en dat we de moed moeten hebben om nieuw te denken.

Kerk als een netwerk van individuele mensen? De Opkomende Kerk zou ongeveer zo kunnen werken. Er is echter niet één enkele vorm van Opkomende Kerk. Niet elke uiting hoeft als goed en gezond beschouwd te worden. Het is de beweging zelf, het bewegen, dat centraal staat. De relatie met Christus is niet afhankelijk van een omhulsel, een kerk of kerkgenootschap. Het leven van Christus kan niet in een systeem worden geperst. Het leven van Christus kan ook buiten de traditionele kerken geleefd worden. Als de kerk verworden is tot een instituut, een systeem, een set regels – en dit geldt evenzeer voor volkskerken als voor vrije gemeenten – dan zullen mensen vertrekken en op zoek gaan naar een nieuwe benadering die coherent is voor henzelf. Want zo gaat dat vandaag de dag. Het is een waardevrije verklaring zonder voor- of nadelen.

Leven we in een tijd van omwentelingen? Ongetwijfeld. De hier geschetste ontwikkelingen zijn al gaande. Gezien de luiheid van de kerken is de hulpeloosheid van de kerken echt. Maar de kerk is nooit het onderwerp. Even reëel is de teleurstelling die veel mensen voelen over vrije kerken. Er moet een andere manier zijn. De verwarde mens kan nadenken over het wezenlijke. Paulus stelt zo’n overdenking voor aan de gemeente in Filippi:

“En hiervoor bid ik dat uw liefde nog meer mag toenemen in kennis en alle gevoeligheid hiervoor, opdat u onderzoekt wat essentieel is, opdat u oprecht en onberispelijk bent op de dag van Christus, vervuld met de vrucht van de gerechtigheid die door Jezus Christus is, tot eer en lof van God.”
Fil 1:9-11

Boek aanbeveling

Een goede introductie in deze ontwikkeling is het boek “The Cry of the Wild Geese. Op weg naar een vrij leven in Christus voorbij religie en traditie” van Wayne Jacobsen en Dave Coleman (Amazon: hier), waarin veel vragen en ontwikkelingen worden geschetst in een fictief verhaal dat past bij de term “Emerging Church”.